در آستانه شب بیست و سوم ماه رمضان قرار داریم، شبی که در روایات اشاره شده که در میان سه شب قدر، این شب افضل است و احتمال می‌رود که شب قدر همین شب باشد. اعمال مخصوص این شب در روایات و ادعیه‌ها ذکر شده است که عمدتاً حالت گفتگو و راز ونیاز با خدا دارد. نکته مهمی که در این میان وجود دارد این است که باید حواسمان به دعا کردن‌هایمان باشد و تا حد مقدور آداب و شرایط دعا را فراهم کنیم. با اینکه خود عمل دعا کردن یک نوع عبادت محسوب می‌شود و همین که ما توفیق دعا کردن پیدا کرده‌ایم خودش فضیلت است با این حال در این شب‌ها که دعاهایمان حال و هوای دیگری دارد باید حواسمان باشد از خدا چه می‌خواهیم.
دعا از مقوله عبادت است و ماهیت عبادتی دارد
مجید معارف، استاد معارف دانشگاه تهران در خصوص ارتباط دعا و ماه مبارک رمضان به مهر گفت: خدای تبارک و تعالی در سوره مبارکه بقره ۵ آیه در ارتباط با روزه نازل کرده است. شروع این آیات هم با این آیه است: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ.. اگر خوب دقت کنیم در این مجموعه آیات روزه یک آیه یعنی آیه ۱۸۶ سوره بقره به «دعا» اختصاص دارد که می‌فرماید: وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ. معنای این مجموعه آیات این است که رمضان با دو امر معنوی، ارتباط دارد؛ یکی قرآن و دیگری دعا و نیایش. در آیه ۱۸۶ که پیش از این اشاره کردم خداوند نمی‌گوید که تو به بندگانم بگو یعنی درواقع واسطه رسول الله در این آیه حذف می‌شود و خداوند می‌فرماید «فانی قریب» یعنی من پیشتم، من نزدیکم نمی‌گوید بهشان بگو من نزدیکم و بعد با قید ضمانت می‌فرماید: من دعوت دعا کننده را وقتی که من را صدا بزند اجابت می‌کنم.
براساس این آیه می‌توان گفت خداوند آنقدر به ما نزدیک است که ما اجازه داریم بدون واسطه با او ارتباط برقرار کنیم. در سوره قاف هم می‌فرماید: «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» که باز هم تأکید بر نزدیک بودن خدا با ماست. در سوره مؤمن یا غافر هم خداوند با قید ضمانت مسئله‌ای را درباره دعا مطرح می‌کند که در ادامه نتیجه گیری ام از ذکر این آیات را عرض می‌کنم. در این آیه می‌فرماید: وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ.
خداوند انقدر به ما نزدیک است که ما اجازه داریم بدون واسطه با او ارتباط برقرار کنیم. در سوره قاف می‌فرماید: «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» که باز هم تاکید بر نزدیک بودن خدا با ماست وی افزود: بنابراین مشخص می‌شود که دعا از مقوله عبادت است و ماهیت عبادتی دارد. یعنی همانطور که به عنوان عبادت نماز می‌خوانیم و روزه می‌گیریم. بنابراین همانطور که در تمام شبانه روز می‌شود عبادت کرد در تمام شبانه روز هم می‌توان دعا کرد. در چنین صورتی دعا دیگر فقط محدود به نیازمندان نمی‌شود. درکتاب الدعا اصول کافی هم روایاتی داریم مبنی براینکه امامان ما فرمودند: دعا در تمام حالات انسان وارد است، چه انسان در خوشی باشد و چه در ناخوشی باشد، چون مثلاً ما نماز را در وقت خاصی می‌خوانیم؟ نه؛ ما چه خوش باشیم چه ناخوش نماز می‌خوانیم.
این استاد دانشگاه در خصوص فضیلت دعا کردن در ماه مبارک رمضان گفت: در ماه مبارک رمضان دعا، بیشتر موضوعیت دارد. دلیلش هم این است که روزه حالت خودسازی برای انسان به وجود می‌آورد که قلب آدمی را رقیق‌تر می‌کند. اینها برای دعا زمینه‌های مناسبی است. در مورد شبهای قدر هم وقتی اعمال این شب را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که خیلی به نماز زیاد خواندن توصیه نشده است، ولی به دعا کردن خیلی توصیه شدیم. پس دعا برای لیالی قدر موضوعیت ویژه دارد.
در لیالی قدر دعا دو کارکرد دارد؛ یکی برای آمرزش گناهان و طلب مغفرت نسبت به خطاهای گذشته و دیگری برای ساختن یک آینده خوب. چون می‌دانیم که قرار است در این شب‌ها مقدرات ما حداقل برای یک سال آینده مشخص می‌شود. خیلی‌ها می‌گویند خب منم در نوشتن این مقدرات سهم دارم؟ بله. حتماً نقش داریم. درست است که مقدرات را می‌نویسند ولی وقتی دعا می‌کنیم چیزهایی که ما می‌خواهیم را برایمان می‌نویسند. برای همین به ما گفتند که در شبهای قدر اینگونه خدا را صدا بزنیم: اللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ / و فِیمَا تَفْرُقُ مِنَ الْأَمْرِ الْحَکِیمِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مِنَ الْقَضَاءِ الَّذِی لَا یُرَدُّ وَ لَا یُبَدَّلُ / أَنْ تَکْتُبَنِی مِنْ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمُ الْمَشْکُورِ سَعْیُهُمُ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمُ الْمُکَفَّرِ عَنْهُمْ سَیِّئَاتُهُمْ / وَ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ أَنْ تُطِیلَ عُمُرِی وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ فِی رِزْقِ / وَ تُقَدِّرَ لِی فِی جَمِیعِ أُمُورِی مَا هُوَ خَیْرٌ لِی فِی دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِین.
آداب عمومی دعا و زمان‌های مناسب برای آن چیست؟
نویسنده کتاب شناخت قرآن اضافه کرد: کسی که می‌خواهد دعا کند باید بداند که برای چه خطایی دعا می‌کند اگر خطاهایش حق الله است قول بدهد که دیگر آن خطاها را تکرار نمی‌کند و توبه کند، چون خداوند از حق الله می‌گذرد ولی اگر خطاها از سنخ حق الناس است باید در صدد جبران آن بربیاید.
معارف ادامه داد: آداب عمومی دعا هم به این صورت است که باید حالت پوزش و پشیمانی به خودش بگیرد. ضمن اینکه خوب است که هم در ابتدای دعا و هم در انتهای آن صلوات بفرستد. چون خود صلوات دعای مستجاب است. حالا وقتی دعای خودمان را بین دوتا صلوات قرار می‌دهیم، دعای ما محصور دو دعای مستجاب می‌شود و از فضل الهی بعید است که وقتی دوتا دعا را برآورده می‌کند به دعای وسط این دو دعا توجه و اجابت نکند. در آداب دعا گفتند: خوب است که برای دعا کردن رو به قبله باشیم. زمان باریدن باران یکی از بهترین زمان‌ها برای دعا کردن است. زمان‌های شرعی مثل اذان صبح، ظهر و مغرب از دیگر زمان‌های مناسب برای دعاست. در ماه مبارک رمضان زمان سحر یکی از بهترین زمان‌ها برای اجابت دعاست.
استاد معارف دانشگاه تهران گفت: امام صادق (ع) فرمودند: "کل دعاء مستجاب" یعنی هر دعایی مستجاب می‌شود، اما ظرف و تحقق اجابتش به دست ما نیست. به عنوان نمونه در سوره یونس آمده است که حضرت موسی (ع) و حضرت هارون (ع) برای نجات بنی اسرائیل از شر فرعون دعا می‌کنند. خب این دعای خوبی است و دعا کننده هم که دو پیغمبر هستند، ولی خداوند فرمودند دعای شما اجابت می‌شود ولی عجالتاً کمی استقامت کنید. در روایات داریم که بین زمان دعای آن دو پیغمبر و تحققش چهل سال طول کشیده است. از همین جا متوجه می‌شویم که برای اجابت دعا باید زمینه‌های آن فراهم شود. حتی بعضی‌ها دعا می‌کنند اجابت آن را در روز قیامت می‌بینند. بنابراین گاهی آثار اجابت دعاها را زود و گاهی دیر می‌بینیم، ولی باید بدانیم که حتماً دعایمان اجابت می‌شود.
خوب است که هم در ابتدای دعا و هم در انتهای آن صلوات بفرستد. چون خود صلوات دعای مستجاب است. حالا وقتی دعای خودمان را بین دوتا صلوات قرار می‌دهیم، دعای ما محصور دو دعای مستجاب می‌شود و از فضل الهی بعید است که وقتی دوتا دعا را برآورده می‌کند به دعای وسط این دو دعا توجه و اجابت نکند علی ملکی، مترجم قرآن هم درخصوص دعا کردن به خبرنگار مهر گفت: نفس دعا یک نوع ا جابت است. به قول مولوی: گفت آن الله تو لبیک ماست / و آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست. یعنی همین که آدم توفیق پیدا کند و با پروردگارش گفتگو کند خودش یکجور اجابت است. ما صحیفه سجادیه، مناجات خمس عشر و… داریم که سرشار از دعاست. یک راه اجابت دعا این است که فرد مستقیماً به چیزی که می خواد می‌رسد، اما اگر آن خواسته، به صلاح ما نباشد خداوند به ما یک جایگزین می‌دهد و گشایش دیگری جای دیگری اتفاق می‌افتد. گاهی وقت‌ها هم چیزی که درخواست می‌کنیم را به ما نمی‌دهد در عوض به ما ترفیع درجات می‌دهد و یا یکسری گناهانمان را می بخشد. گاهی در روز قیامت ما پاداش‌هایی می‌گیریم که وقتی از خدا درباره آنها می‌پرسیم، می‌فرماید: این در ازای دعاهای اجابت نشده شما در دنیاست.
وی افزود: گاهی وقت‌ها ما یک خواسته‌ای داریم ولی چون به صلاحمان نیست خداوند آن را اجابت می‌کند در عوض در جای دیگری از زندگی مان دفع بلا می‌کند پس می‌بینید که خود دعا سپر بلاست.
یکی از شرایط اجابت دعا این است که در دعایمان جدی باشیم، نمی‌شود از خدا بخواهیم که ظالم را به سزای عملش برساند ولی خودمان ظالم باشیم پس برای دعا کردن باید جدی باشیم تا خدا دعایمان را جدی بگیرد ضمن اینکه باید دعایمان از ته دل باشد.
این کارشناس مسائل مذهبی اضافه کرد: برای دعا کردن هم باید حال خوب داشته باشیم، در یک مکان مناسب باشیم، نان حلال خورده باشیم. خیلی از سفره‌های ما شبهه ناک است، نان حرام دعا کردن را تباه می‌کند. علاوه براین باید دعاهایمان با حکمت خدا جور دربیاید. درست است که ما همیشه حکمت خدا را نمی‌دانیم ولی ما دعایمان را می‌کنیم، خواهشمان را می‌کنیم و در آخر هم می گوئیم خدایا اگر حکمت تو اقتضا می‌کند خواسته‌ام را برآورده کن و اگر حکمتت اقتضا نمی‌کند برآورده نکن. سماجت و اصرار بر برآورده شدن دعا همیشه هم خوب نیست و تباه کننده است. مثلاً فردی از خدا مصرانه بچه دختر یا پسر می‌خواهد ولی درآینده از پس تربیت آنها بر نمی‌آید و چقدر زیادند فرزندانی که بزرگ شدند و آبروی یک خانواده را بردند و یک خانواده را تباه کردند. نمونه تاریخی ش پسر زبیر که همه زندگی زبیر را تباه کرد. لذا باید به حکمت خدا احترام بگذاریم. یادمان باشد که اصلی ترین مانع استجابت دعا، گناه است. اما علاوه برآن گوش نکردن به اوامر الهی و عمل نکردن به آنها هم می‌تواند مانع اجابت دعای ما شود.
نفس خواستن از خدا زیباست
غلامحسین ابراهیمی دینانی، چهره ماندگار فلسفه ایران هم در خصوص دعا معتقد است: انسان موجودی تاریخ مند به ذات است که تعریف ندارد. چون ماهیتش مشخص نیست تقاضاهایش هم مشخص نیست. دعا همان خواستن است و ما باید سطح این خواستن‌ها را بالا ببریم تا به این مقام معنوی برسیم. بنابراین نفس خواستن از خدا زیباست اینکه انسان، از غنی ذات چیزی را طلب کند خوب است. نکته دیگر اینکه بر اساس قاعده حکمی و عرفانی، عطیات به قدر قابلیات خوب انسان با دعا می‌تواند قابلیت‌های خودش را بالا ببرد. یکی از فلسفه‌های دعا این است که انسان ظرفیت‌های خودش را بالا ببرد. هر چه ظرفیت افزایش پیدا کند فیض وعنایت پروردگار بیشتر می‌شود.
وی افزود: دعا نوعی خواست انسان است که گاه با زبان حال، گاه با زبان قال و گاه با زبان استعداد بروز پیدا می‌کند. گاه انسان در مقامی است که بدون داشتن درخواست و تنها با زبان حال دعا می‌کند؛ به‌عنوان مثال زمانی که حضرت ابراهیم با سوختن در آتش فاصله‌ای نداشت هر یک از فرشتگان به نزد او آمدند و خواستند به او کمک کنند. اما حضرت ابراهیم (ع) درخواست هیچ‌یک از آنان را نپذیرفت و با زبان حال و دعای خاموش، تسلیم امر پروردگار شد؛ به همین دلیل پروردگار فرمود: «یا نار کونی بردا و سلاما علی ابراهیم». چنانچه یک انسان، مرتبه وجودی خود را بشناسد دعای او به‌طور قطع مورد استجابت قرار خواهد گرفت اما اگر یک لفظ، دعا، از مرتبه و معنای حقیقی وجود انسان برنخاسته باشد به‌طور قطع اجابت نخواهد شد؛ به عبارتی گوینده سخن از شرایطی برخوردار است که اگر شرایط به تمامی در گوینده وجود نداشته باشد سخن او نیز چون تیر بر هدف نخواهد نشست.
چه دعاهایی مستجاب نمی‌شوند؟
حجت الاسلام علوی تهرانی راجع به دعا می‌گوید: کلید اصلی اجابت دعا این است که درخواست ما، مخالف حکمت خداوند نباشد، زیرا خداوند حکیم است و چیزی را که مصلحت دارد برای انسان فراهم می‌کند.
کلید اصلی اجابت دعا این است که درخواست ما مخالف حکمت خداوند نباشد زیرا خداوند حکیم است و چیزی را که مصلحت دارد برای انسان فراهم می‌کند این استاد حوزه علمیه با بیان اینکه شما خواسته خود را از خدایی می‌خواهید که کریم، علیم، قادر و حکیم است فقط باید حکمت او اقتضا کند که به شما عطا کند، اظهار کرد: ابزارها حکمت خدا را دگرگون نمی‌کنند، زیر قبه حضرت سیدالشهدا (ع) ابزار استجابت دعا است، اما اگر حکمت الهی نباشد حتی آنجا هم دعا مستجاب نمی‌شود. یاد بگیریم آنچه را از خداوند می‌خواهیم در حیطه مصالح ما باشد و برای این منظور حوصله داشته باشیم و بدانیم که محال است خواسته‌ای به استجابت نرسد؛ هر کس آرزوی چیزی را دارد که رضای خدا در آن است و منجر به عصیان و گناه هم نمی‌شود از دنیا خارج نمی‌شود مگر اینکه به آن برسد.
وی ادامه داد: با بیان اینکه برخی دعاها اصلاً مستجاب نمی‌شوند، گفت: خداوند می‌فرماید ای دعاکننده چیزی را که نشدنی و حلال نیست را نخواه، به عنوان مثال دعای فراهم کردن بساط شراب خوری به هیچ عنوان مستجاب نمی‌شود. درباره ربا خداوند یک نفر را نفرین می‌کند اما درباره شراب هر کس هر کاری برای آن کرده باشد را لعنت کرده است. وی با بیان اینکه برخی دعاها هم به واسطه شخص مستجاب نمی‌شود، اظهار کرد: کسی که در تشیع جنازه بخندد در دنیا دعای او مستجاب نمی‌شود، دعای ریاکار و مسخره‌کننده مستجاب نمی‌شود.
