صراط: تهران قدیم از چهار محله تشکیل شده بود به نام‌های سنگلج،
اودلاجان (عودلاجان)، بازار و چاله‌میدان. در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار
چندین محله تازه در تهران ساخته شد به نام‌های ارگ، چاله‌حصار، خانی‌آباد،
جوادیه، قنات‌آباد، پاچنار، پامنار، یافت‌آباد، گار ماشین، گود
زنبورک‌خانه، صابون‌پزخانه، گود عرب‌ها و دروازه قزوین. محله‌های دیگر شهر
تهران بزرگ، ری یا شاه عبدالعظیم، شمیران یا تجریش، تهران‌پارس، تهران نو،
نارمک، کَن و فرحزاد، طرشت و حسن‌آباد، بریانک یا هفت‌چنار است.
هنوز بسیاری از آن محلات با همان اسم و رسم قدیم وجود دارند. محله دولت که به دلیل نزدیکی با کاخ‌های سلطنتی به این نام خوانده می‌شد، خیابان‌های لاله‌زار، خیابان شاه‌آباد، خیابان اسلامبول، خیابان علاء‌الدوله (فردوسی) خیابان لختی (سعدی) خیابان واگن‌خانه (خیابان اکباتان) عین الدوله، دوشان‌تپه (ژاله)، نظامیه (بهارستان) و دروازه شمیران را شامل بود.
محله عودلاجان (اودلاجان) تشکیل می‌شد از خیابان جلیل‌آباد (خیام) کاخ گلستان تا ناصریه (ناصر خسرو) و حدود مسجد شاه و شمال بوذرجمهری شرقی و پامنار و جنوب خیابان چراغ برق (امیرکبیر) و میدان توپخانه، که محله کلیمیان و زرتشتیان مقیم تهران بود.
محله سنگلج که بخش اعظم و عمده آن را امروزه پارک شهر تشکیل می‌دهد، در گذشته یکی از مراکز مهم سیاسی بود و با اینکه در حال حاضر تقریباً از بین رفته ولی هنوز اشتهار تاریخی خود را از دست نداده.
چاله حصار یکی دیگر از محلات جنوب تهران بود که چون آن را خاکبرداری و خاکش را به مصرف حصار کشی تهران رسانده بودند، مقدار زیادی چاله گود مانند داشت، بعدها برای تخلیه زباله‌های شهر از آنجا استفاده می‌کردند.
چاله میدان نیز که قبلاً در دوره صفویه خاک آن را به مصرف حصارکشی تهران رسانده بودند، وضعی تقریباً مشابه چاله حصار داشت و محل تخلیه زباله تهران به حساب می‌آمد، این محله محدود به جنوب بازار چهل تن و امامزاده سید اسماعیل و میدان مال فروش‌ها، میدان امین‌السلطان، گمرک، خانی‌آباد، دروازه غار و پاقاپوق (اعدام) بود.
در بین محلات پنجگانه تهران قدمت چاله‌میدان (چاله‌حصار) قدیمی‌تر از بقیه است. بافت قدیم شهر تهران تا زمان حکومت پهلوی اول به شکل قدیم خود - البته با تغییراتی جزئی - باقی مانده بود. با تخریب حصار شهر تهران و دروازه‌های آن، تغییرات عمده‌ای در تمام شهر به وجود آمد. با وجود تداوم دگرگونی‌ها در زمان پهلوی دوم، هسته قدیمی شهر تهران همچنان مرکزیت خود را تا به امروز حفظ کرده است.
محله دولت
این محله حد فاصل خیابان‌های لاله‌زار، فردوسی، سعدی، اکباتان، ایران، 17 شهریور، بهارستان و دروازه شمیران را در بر می‌گرفت. محله‌ای که دیرتر از بقیه محلات به تهران اضافه شد و مردم همیشه به آن به چشم یک محله حاشیه‌ای و بی‌اعتبار نگاه می‌کردند. البته تا وقتی که در زمان ناصرالدین‌شاه لاله‌زار رونق گرفت و تبدیل به خیابان فرهنگ و هنر تهران شد.
میدان‌ها
در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن 12 میدان دیگر در تهران بنا شد.
طراحان میدان‌های جدید ابتدا مهندسان چک و فرانسه و سپس آلمانی و دانمارکی بودند. بعدها 150 میدان کوچک و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از 50 میدان احداث شده در سال‌های اخیر، آفریقا (آرژانتین) و بسیج، بزرگترین آنها هستند.
محله پولدارهای تهران
شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید در قدیم محله ثروتمندان تهران کدام نقطه از مناطق 22 گانه امروزی تهران به شمار می‌رفت.
در نقشه‌های بجا مانده از روزگار قاجار - برزین 1258 - چهار محله عودلاجان، چاله‌میدان، بازار و سنگلج قید شده است. بعدها محله‌های ارک و دولت به آن چهار محله اضافه شدند و وجه تمایز این دو محله جدید، آن بود که اربابان قدرت و زورمداران روزگار در این دو محله در میان باغ‌های وسیع زندگی می‌کردند و هرگز تراکم جمعیت محله‌هایی چون سنگلج، چاله‌میدان و بازار را نداشتند.
در این محله‌ها، از کوچه‌های تنگ، باریک و دراز خبری نبود و سکنی‌گزینی افراد سرشناسی همچون میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و تصرف اراضی وسیع در قسمت شمالی تهران آن روزگار محله‌هایی چون بهجت‌آباد، یوسف‌آباد و حسن‌آباد شکل گرفتند.
گفته می‌شود رضاشاه در این محله بزرگ شده بود و اصرار داشت برای از بین بردن سوابق خود، محل را تخریب کند. سابقه تاریخی سنگلج به سال 1250 هجری قمری است که برای استفاده منطقه مسکونی طراحی شد و ساخت آن بر عهده محمدتقی‌خان بوده است.
امروزه در خیابان بهشت معماری قدیمی و جدید به چشم می‌خورد، اما خیابان بیشتر به مرکز اداره‌های دولتی تبدیل شده است. سنگلج در عصر خود یکی از بزرگترین و آبادترین و پرجمعیت‌ترین محلات تهران بود که تکیه‌های آن شهرت بسیاری داشت. تکیه مشهور قورخانه کهنه از جمله آنها است که در حال حاضر به خیابان قورخانه تبدیل شده و در آن اتصالات لوله و پیراهن و کت و شلوار به فروش می‌رسد.
از تکیه‌های سنگلج چندین گذرگاه و خیابان انشعاب پیدا می‌کرد که خیابان شاهپور (وحدت اسلامی)، واقع در غرب سنگلج، یکی از آنها است. گذرهای معروف آن نیز گذر تقی‌خان در شمال و گذر شریف‌الدوله در ضلع جنوبی است که به درخونگاه می‌رسید.
محله سنگلج در روزگار گذشته، دارای یک یا چند کدخدا بود، مثل حاج میرزا زکی‌خان که متصدی تدارکات و هزینه چراغانی و تنظیم امور دسته‌های عزاداری و حرکت آنها در روز عاشورا در چاله حصار بود. از اشخاص صاحب‌نام دیگر مانند آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی و آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی را که از روحانیان صدر مشروطیت و طراز اول دارالخلافه ناصری بود، می‌توان نام برد. از مشخصه‌های امروز این محله می‌توان به تالار نمایش سنگلج اشاره کرد که در دهه 1340، ساخته شده است.
دو گذر معروف این محله گذر تقی‌خان و گذر شریف‌الدوله بود که به درخونگاه منتهی می‌شد. چندین حمام بزرگ با خزینه‌ها و چال‌حوض‌های عظیم در سنگلج وجود داشت. در نقشه‌های بجامانده از روزگار قاجار چهار محله عودلاجان، چاله میدان، بازار و سنگلج از محله‌های ثروتمندان در تهران قدیم قید شده است.
وجه تسمیه نام قدیمی محلات شمال تهران
اقدسیه: نام قبلی اقدسیه (تا قبل از 1290) قمری حصارملا بوده است. ناصرالدین شاه زمین‌های آنجا را به باغ تبدیل و برای یکی از همسران خود به نام امینه اقدس (اقدس الدوله) کاخی ساخت و به همین دلیل این منطقه به اقدسیه معروف شد.
آجودانیه: آجودانیه در شرق نیاوران قرار دارد و تا اقدسیه ادامه پیدا می‌کند. آجودانیه متعلق به رضاخان اقبال‌السلطنه وزیر قورخانه ناصرالدین‌شاه بود. او ابتدا آجودان مخصوص شاه بوده است.
فرمانیه: در گذشته املاک زمین‌های این منطقه متعلق به کامران میرزا نایب‌السلطنه بوده است و بعد از مرگ وی به عبدالحسین میرزا فرمانفرما فروخته شد.
جماران: زمین‌های جماران متعلق به سید محمدباقر جمارانی از روحانیون معروف در زمان ناصرالدین شاه بوده است. برخی از اهالی معتقدند که در کوه‌های این محله از قدیم مار فراوان بوده و مارگیران برای گرفتن مار به این دِه می‌آمدند و دلیل نامگذاری این منطقه نیز همین بوده است و عده‌ای هم معتقدند که جمروکمر به معنی سنگ بزرگ است و چون از این مکان سنگ‌های بزرگ به دست می‌آمده است، آن را جماران، یعنی محل به دست آمدن جمر نامیده‌اند.
دزاشیب: (در نزدیکی تجریش) روایت شده است که قلعه بزرگی در این منطقه به نام «شیب» وجود داشته است و در گذشته نیز به این منطقه دزآشوب و درج سفلی در لهجه محلی ددرشو می‌گفتند. احتمالا دلیل نامگذاری این محل کشف سکه‌ها و اشیاء قیمتی در این محل بوده است. در گذشته این منطقه ییلاق کارکنان روسیه بوده است.
درکه: اگرچه هنوز دلیل اصلی نامگذاری این محل مشخص نیست اما برخی آن را مرتبط به نوعی کفش برای حرکت در برف که در این منطقه استفاده می‌شده و به زبان اصلی «درگ» نامیده می‌شده است، دانسته‌اند.
کامرانیه: زمین‌های این منطقه ابتدا به میرزا سعیدخان، وزیر امور خارجه ناصرالدین شاه تعلق داشت و سپس کامران‌میرزا پسر بزرگ ناصرالدین شاه، با خرید زمین‌های حصار بوعلی، جماران و نیاوران اهالی منطقه را مجبور به ترک زمین‌ها کرد و سپس آنجا را کامرانیه نامید.
قلهک: کلمه قلهک از دو بخش «قله» و «ک» تشکیل شده است که قلعه معرب کلمه کله، مخفف کلات به معنای قلعه است. عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه‌راه گذرگاه‌های لشگرک، ونک و شمیران بوده است، به آن (قله - هک) گفته شده است.
فرحزاد: این منطقه به دلیل آب و هوای فرح‌انگیزش به همین نام معروف شده است.
هنوز بسیاری از آن محلات با همان اسم و رسم قدیم وجود دارند. محله دولت که به دلیل نزدیکی با کاخ‌های سلطنتی به این نام خوانده می‌شد، خیابان‌های لاله‌زار، خیابان شاه‌آباد، خیابان اسلامبول، خیابان علاء‌الدوله (فردوسی) خیابان لختی (سعدی) خیابان واگن‌خانه (خیابان اکباتان) عین الدوله، دوشان‌تپه (ژاله)، نظامیه (بهارستان) و دروازه شمیران را شامل بود.
محله عودلاجان (اودلاجان) تشکیل می‌شد از خیابان جلیل‌آباد (خیام) کاخ گلستان تا ناصریه (ناصر خسرو) و حدود مسجد شاه و شمال بوذرجمهری شرقی و پامنار و جنوب خیابان چراغ برق (امیرکبیر) و میدان توپخانه، که محله کلیمیان و زرتشتیان مقیم تهران بود.
محله سنگلج که بخش اعظم و عمده آن را امروزه پارک شهر تشکیل می‌دهد، در گذشته یکی از مراکز مهم سیاسی بود و با اینکه در حال حاضر تقریباً از بین رفته ولی هنوز اشتهار تاریخی خود را از دست نداده.
چاله حصار یکی دیگر از محلات جنوب تهران بود که چون آن را خاکبرداری و خاکش را به مصرف حصار کشی تهران رسانده بودند، مقدار زیادی چاله گود مانند داشت، بعدها برای تخلیه زباله‌های شهر از آنجا استفاده می‌کردند.
چاله میدان نیز که قبلاً در دوره صفویه خاک آن را به مصرف حصارکشی تهران رسانده بودند، وضعی تقریباً مشابه چاله حصار داشت و محل تخلیه زباله تهران به حساب می‌آمد، این محله محدود به جنوب بازار چهل تن و امامزاده سید اسماعیل و میدان مال فروش‌ها، میدان امین‌السلطان، گمرک، خانی‌آباد، دروازه غار و پاقاپوق (اعدام) بود.
در بین محلات پنجگانه تهران قدمت چاله‌میدان (چاله‌حصار) قدیمی‌تر از بقیه است. بافت قدیم شهر تهران تا زمان حکومت پهلوی اول به شکل قدیم خود - البته با تغییراتی جزئی - باقی مانده بود. با تخریب حصار شهر تهران و دروازه‌های آن، تغییرات عمده‌ای در تمام شهر به وجود آمد. با وجود تداوم دگرگونی‌ها در زمان پهلوی دوم، هسته قدیمی شهر تهران همچنان مرکزیت خود را تا به امروز حفظ کرده است.
محله دولت
این محله حد فاصل خیابان‌های لاله‌زار، فردوسی، سعدی، اکباتان، ایران، 17 شهریور، بهارستان و دروازه شمیران را در بر می‌گرفت. محله‌ای که دیرتر از بقیه محلات به تهران اضافه شد و مردم همیشه به آن به چشم یک محله حاشیه‌ای و بی‌اعتبار نگاه می‌کردند. البته تا وقتی که در زمان ناصرالدین‌شاه لاله‌زار رونق گرفت و تبدیل به خیابان فرهنگ و هنر تهران شد.
میدان‌ها
در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن 12 میدان دیگر در تهران بنا شد.
طراحان میدان‌های جدید ابتدا مهندسان چک و فرانسه و سپس آلمانی و دانمارکی بودند. بعدها 150 میدان کوچک و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از 50 میدان احداث شده در سال‌های اخیر، آفریقا (آرژانتین) و بسیج، بزرگترین آنها هستند.
محله پولدارهای تهران
شاید برای شما هم جالب باشد که بدانید در قدیم محله ثروتمندان تهران کدام نقطه از مناطق 22 گانه امروزی تهران به شمار می‌رفت.
در نقشه‌های بجا مانده از روزگار قاجار - برزین 1258 - چهار محله عودلاجان، چاله‌میدان، بازار و سنگلج قید شده است. بعدها محله‌های ارک و دولت به آن چهار محله اضافه شدند و وجه تمایز این دو محله جدید، آن بود که اربابان قدرت و زورمداران روزگار در این دو محله در میان باغ‌های وسیع زندگی می‌کردند و هرگز تراکم جمعیت محله‌هایی چون سنگلج، چاله‌میدان و بازار را نداشتند.
در این محله‌ها، از کوچه‌های تنگ، باریک و دراز خبری نبود و سکنی‌گزینی افراد سرشناسی همچون میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و تصرف اراضی وسیع در قسمت شمالی تهران آن روزگار محله‌هایی چون بهجت‌آباد، یوسف‌آباد و حسن‌آباد شکل گرفتند.
گفته می‌شود رضاشاه در این محله بزرگ شده بود و اصرار داشت برای از بین بردن سوابق خود، محل را تخریب کند. سابقه تاریخی سنگلج به سال 1250 هجری قمری است که برای استفاده منطقه مسکونی طراحی شد و ساخت آن بر عهده محمدتقی‌خان بوده است.
امروزه در خیابان بهشت معماری قدیمی و جدید به چشم می‌خورد، اما خیابان بیشتر به مرکز اداره‌های دولتی تبدیل شده است. سنگلج در عصر خود یکی از بزرگترین و آبادترین و پرجمعیت‌ترین محلات تهران بود که تکیه‌های آن شهرت بسیاری داشت. تکیه مشهور قورخانه کهنه از جمله آنها است که در حال حاضر به خیابان قورخانه تبدیل شده و در آن اتصالات لوله و پیراهن و کت و شلوار به فروش می‌رسد.
از تکیه‌های سنگلج چندین گذرگاه و خیابان انشعاب پیدا می‌کرد که خیابان شاهپور (وحدت اسلامی)، واقع در غرب سنگلج، یکی از آنها است. گذرهای معروف آن نیز گذر تقی‌خان در شمال و گذر شریف‌الدوله در ضلع جنوبی است که به درخونگاه می‌رسید.
محله سنگلج در روزگار گذشته، دارای یک یا چند کدخدا بود، مثل حاج میرزا زکی‌خان که متصدی تدارکات و هزینه چراغانی و تنظیم امور دسته‌های عزاداری و حرکت آنها در روز عاشورا در چاله حصار بود. از اشخاص صاحب‌نام دیگر مانند آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی و آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی را که از روحانیان صدر مشروطیت و طراز اول دارالخلافه ناصری بود، می‌توان نام برد. از مشخصه‌های امروز این محله می‌توان به تالار نمایش سنگلج اشاره کرد که در دهه 1340، ساخته شده است.
دو گذر معروف این محله گذر تقی‌خان و گذر شریف‌الدوله بود که به درخونگاه منتهی می‌شد. چندین حمام بزرگ با خزینه‌ها و چال‌حوض‌های عظیم در سنگلج وجود داشت. در نقشه‌های بجامانده از روزگار قاجار چهار محله عودلاجان، چاله میدان، بازار و سنگلج از محله‌های ثروتمندان در تهران قدیم قید شده است.
وجه تسمیه نام قدیمی محلات شمال تهران
اقدسیه: نام قبلی اقدسیه (تا قبل از 1290) قمری حصارملا بوده است. ناصرالدین شاه زمین‌های آنجا را به باغ تبدیل و برای یکی از همسران خود به نام امینه اقدس (اقدس الدوله) کاخی ساخت و به همین دلیل این منطقه به اقدسیه معروف شد.
آجودانیه: آجودانیه در شرق نیاوران قرار دارد و تا اقدسیه ادامه پیدا می‌کند. آجودانیه متعلق به رضاخان اقبال‌السلطنه وزیر قورخانه ناصرالدین‌شاه بود. او ابتدا آجودان مخصوص شاه بوده است.
فرمانیه: در گذشته املاک زمین‌های این منطقه متعلق به کامران میرزا نایب‌السلطنه بوده است و بعد از مرگ وی به عبدالحسین میرزا فرمانفرما فروخته شد.
جماران: زمین‌های جماران متعلق به سید محمدباقر جمارانی از روحانیون معروف در زمان ناصرالدین شاه بوده است. برخی از اهالی معتقدند که در کوه‌های این محله از قدیم مار فراوان بوده و مارگیران برای گرفتن مار به این دِه می‌آمدند و دلیل نامگذاری این منطقه نیز همین بوده است و عده‌ای هم معتقدند که جمروکمر به معنی سنگ بزرگ است و چون از این مکان سنگ‌های بزرگ به دست می‌آمده است، آن را جماران، یعنی محل به دست آمدن جمر نامیده‌اند.
دزاشیب: (در نزدیکی تجریش) روایت شده است که قلعه بزرگی در این منطقه به نام «شیب» وجود داشته است و در گذشته نیز به این منطقه دزآشوب و درج سفلی در لهجه محلی ددرشو می‌گفتند. احتمالا دلیل نامگذاری این محل کشف سکه‌ها و اشیاء قیمتی در این محل بوده است. در گذشته این منطقه ییلاق کارکنان روسیه بوده است.
درکه: اگرچه هنوز دلیل اصلی نامگذاری این محل مشخص نیست اما برخی آن را مرتبط به نوعی کفش برای حرکت در برف که در این منطقه استفاده می‌شده و به زبان اصلی «درگ» نامیده می‌شده است، دانسته‌اند.
کامرانیه: زمین‌های این منطقه ابتدا به میرزا سعیدخان، وزیر امور خارجه ناصرالدین شاه تعلق داشت و سپس کامران‌میرزا پسر بزرگ ناصرالدین شاه، با خرید زمین‌های حصار بوعلی، جماران و نیاوران اهالی منطقه را مجبور به ترک زمین‌ها کرد و سپس آنجا را کامرانیه نامید.
قلهک: کلمه قلهک از دو بخش «قله» و «ک» تشکیل شده است که قلعه معرب کلمه کله، مخفف کلات به معنای قلعه است. عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه‌راه گذرگاه‌های لشگرک، ونک و شمیران بوده است، به آن (قله - هک) گفته شده است.
فرحزاد: این منطقه به دلیل آب و هوای فرح‌انگیزش به همین نام معروف شده است.
