مکتب امامت دردوران امام صادق (ع)، از جايگاه برجسته اي درميان مردم برخوردار بود .دراين دوران که اواخر خلافت بني اميه واوايل خلافت بني عباس رادربرمي گيرد، ازاطراف واکناف جهان اسلام به محضرامام صادق(ع) مشرف مي شدند واز علم آن حضرت بهره مي بردند . سخن شيخ مفيد به خوبي گوياي اين مرجعيت علمي وتوجه عمومي امت اسلامي به جايگاه والاي امام صادق (ع)دراين دوران است. دراين ميان، گسترش مناظره هاي امام صادق(ع) وشاگردان تربيت شده مکتب جعفري با علماي ساير فرق اسلامي وهمچنين مکاتب فکري مؤيد مرجعيت علمي وموقعيت والاي اجتماعي آن حضرت است. حضرت آيت ا...خامنه اي درسخنراني خود درمراسم گشايش کنگره جهاني حضرت امام رضا (ع)که حدودسه دهه قبل درمشهد ايراد شده است دوران امامت امام صادق (ع) را به دوبخش تقسيم مي کنند :يک، دوران گشايش وفترت. دو، دوران اختناق وعسرت .دردوره اول که ازسال 114 هجري قمري يعني اولين سال امامت آن حضرت آغاز مي شود وتا سال 135ادامه دارد ، فرصتي تاريخي براي امام صادق (ع) فراهم مي شود .آن حضرت دراين برهه تاريخي به دليل ضعف دستگاه خلافت موقعيتي ويژه براي ترويج معارف اسلامي پيدا مي کنند وعلاوه برمعارف ،مسئله امامت اهل بيت (ع) رانيزتبيين مي کنند.
امام صادق (ع) از اين گشايش سياسي به بهترين نحو استفاده مي کنند وعلاوه برتربيت شاگردان ،برطبق آيه شريفه «وجادلهم بالتي هي احسن» باب مناظره رابا اصحاب فکرمي گشايند وبه شاگردان برجسته وخاص خود به طورويِژه فن مناظره مي آموزند.به گونه اي که تعدادي ازياران آن حضرت، متکلمان معروف ومشهور عصر خود بودند .
موسم حج يکي ازموقعيت هاي ويژه سياسي اجتماعي وتبليغي امت اسلامي است .امام صادق(ع) با حضوردرمراسم حج ازاين موقعيت استثنايي بهره بسياري مي بردند.شيخ مفيد درکتاب «ارشاد» ازشخصي به نام «يونس بن يعقوب» نقل مي کند: درمحضرامام صادق(ع)مشرف بودم که مردي از اهل شام وارد شد وبه امام (ع) عرض کرد :من مردي ازاهل شام هستم وازعلم کلام وفقه آگاه. آمده ام تا با شما و اصحاب وياران شما مناظره کنم. امام (ع) همان ابتدا ،باچندسؤال کوتاه وساده ودرعين حال دقيق وفني وي رامغلوب مي کنند وسپس به يونس بن يعقوب مي فرمايند: اگرعلم کلامي مي داني با اومناظره کن .يونس ازندانستن اين علم حسرت مي خورد واظهارناتواني مي کند.آن گاه امام (ع) به او دستورمي دهند که ازخيمه بيرون برودوچندتن ازمتکلمان را پيدا کند وبياورد.يونس ازمحضرامام (ع)بيرون مي رود وحمران بن اعين ،محمدبن نعمان احول ،هشام بن سالم وقيس ماصرراکه همگي ازمتکلمان وشاگردان امام صادق (ع)بودند و درموسم حج درمکه حضورداشتند، پيدا مي کند وبه حضورامام صادق(ع) مي آورد.
مي دانيم براساس شريعت اسلامي وآموزه هاي قرآني، مجادله درحج ممنوع است .ازاين رو اين مناظره درحالي روي مي دهد که هنوزچند روزي به آغاز برگزاري حج باقي مانده است وامام صادق (ع) خيمه اي درکنارکوهي نزديک بيت ا...الحرام برپاکرده اند .هنگامي که اين متکلمان درخيمه امام (ع)مستقرمي شوند ،ناگاه حضرت سرازخيمه بيرون مي آورند وشترسواري راکه باسرعت درحرکت بود، مشاهده مي کنند .حضرت با مشاهده اومي فرمايند :به خداي کعبه سوگندکه اين سواره هشام است .راوي مي گويد ما خيال کرديم منظورامام (ع)هشام نامي ازفرزندان عقيل است که بسياربه امام (ع) ابرازعلاقه مي کرد .اما چون نزديک آمد ،ديديم هشام بن حکم است.
يونس بن يعقوب مي افزايد :با اينکه هشام سن وسالي نداشت وتازه برصورتش موي روييده بود ودرميان اصحاب حضرت ازهمه جوان تربود، اما امام (ع) بسيار اورا احترام کردند و درمکان معيني اورا جاي دادند وفرمودند:اين است کسي که مارابه قلب و زبان ودست ياري مي کند.(ناصرنا بقلبه ولسانه ويده)
مجلس مناظره چند تن ازمتکلمان مکتب جعفري با عالم شامي، تحت نظارت مستقيم امام صادق(ع) ودرمحضرآن حضرت تشکيل مي شود.نکته جالب توجه آن است که امام (ع)به درخواست مناظره يک عالم شامي نه چندان معروف آن هم درکنارحرم خدا ونزديک موسم حج جواب مثبت مي دهند وجمعي ازياران متکلم ومتبحردرفن مناظره رافرامي خوانند .اهتمام امام (ع) به اين درخواست، خود درسي بزرگ والگويي براي ماست .
امام (ع)به يک يک اصحاب خود دستورمي دهند با مردشامي مناظره کنند ابتدابه حمران بن اعين دستورمي دهند .اومناظره مي کند وبرمتکلم شامي پيروزمي شود. سپس به محمدبن نعمان که به «مومن الطاق» مشهوراست، دستورمي دهند :اي طاقي با اومناظره کن .اونيزازاين ميدان پيروز بيرون مي آيد .آن گاه به هشام بن سالم وسپس به قيس ماصردستورمي دهند ،آن دو نيز به خوبي ازپس عالم شامي برمي آيند ووي رامغلوب مي کنند.
چيرگي وتبحر اصحاب دراين مناظره به ويژه دومناظره آخر، تبسم برلب مبارک امام صادق (ع)مي نشاند .سپس روبه مردشامي مي کنند ومي فرمايند :«کلم هذالغلام ؛با اين جوان نورس مناظره کن ». شامي با اودرباره امامت مشغول مناظره مي شود.اين سوال وجواب آن چنان ماهرانه انجام مي شود که پايان آن به سوال شامي ازامام صادق (ع)منتهي مي شود .به اين نحو که سوال ازيک امرکلي (امامت)به مصداق معين امام يعني امام صادق (ع) مي رسد وبا چند پرسش ازمحضرامام (ع) ،عالم شامي به امامت حضرت شهادت مي دهد وبه آن حضرت به عنوان وصي پيامبراکرم(ص)ايمان مي آورد.
زماني که مناظره پايان مي يابد، امام (ع)شيوه مناظره هريک ازاصحاب خودرا تحليل مي کنندونکاتي رابه آنان ياد آورمي شوند. به عنوان نمونه به حمران مي فرمايند :تودروقت مناظره سعي مي کني تا تمام گفتارت مطابق با اثرصحيحي باشد که ازمبدأ نبوت وولايت رسيده وسرانجام به مطلوب خود مي رسي .به محمدبن نعمان هم مي فرمايند:توآدمي هستي که درهنگام مناظره بسيارحيله مي کني وسخنان خودرابه روش قياس مي آميزي وسرانجام باطلي رابه تيشه باطلي ازبن مي کني .امام (ع)دراين تحليل وتجليل، بيش ازهمه،ازمهارت هشام بن حکم درمناظره تجليل مي کنند.
