صراط: کودکان آسیب‌پذیرترین گروه جامعه انسانی و نخستین کسانی هستند که در معرض
هجوم مستقیم انواع ناگواری‌ها، فشارها و مشکلات ناشی از زندگی بزرگترها
قرار می‌گیرند و آن را تحمل می‌کنند. امروزه میلیون‌ها کودک در سراسر جهان
به دليل بی‌سرپرستی، آواره‌گی‌های ناشی از جنگ و بلاهای طبیعی، تغذیه
نامناسب، آلودگی به انواع بیماری‌های خطرناک، اعتیاد والدین و مشکلات ناشی
از طلاق، یا در شرایط دشواری به سر می‌برند یا در چنگال افراد پلید به
انواع سوءاستفاده‌های انسانی مانند توزیع مواد مخدر، خودفروشی و کار اجباری
تن می‌دهند و به تعبیری بهتر، حقوق آنها نقض می‌شود.
البته چگونگی نقض حقوق کودکان، در نقاط مختلف جهان متفاوت است. در کشورهای در حال توسعه، کودکان، بیشتر با فقر و پیامدهای ناشی از آن مانند سوءتغذیه، کمبود امکانات بهداشتی، درمانی و تحصیلی درگیرند. در حالی که در کشورهای توسعه یافته، مشکلات اخلاقی و ضعف بنیاد خانواده گریبان گیر کودکان است. خوشبختانه در کشورهای مسلمان، به سبب وجود استحکام در بنیاد خانواده و گرایش‌های دینی و اعتقادی و آشنایی بیشتر با احکام اسلامی، وضعیت حقوقی کودکان جایگاه نسبی مناسب‌تری دارد. بنابراین، بهتر است دیدگاه دین اسلام درباره حقوق کودک را بررسی کنیم و دستورهای پیشرفته آن را در این زمینه در نظر بگیریم و البته هیچ مکتب و آیینی به اندازه دین مقدس اسلام، به حقوق کودکان توجه نکرده و سفارش‌های لازم را نداده است.
والدین، مسئول اصلی رعایت حقوق کودک
در کنوانسیون حقوق کودک، بیشترین مسئولیت در رعایت حقوق کودک بر دوش والدین نهاده شده است، چنان که در ماده 18، کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شده اند: «بیشترین تلاش خود را برای تضمین به رسمیت شناختن این اصل که پدر و مادر کودک، مسئولیت مشترکی در زمینه رشد و پیشرفت کودک دارند، به عمل آورند. والدین یا قیم قانونی، مسئولیت عمده را در رشد و پیشرفت کودک به عهده دارند و اساسی ترین مسئله آنان، (حفظ) منافع عالیه کودک است».
در آموزه‌های آسمانی اسلام نیز بیشترین مسئولیت در قبال کودک، بر دوش والدین است که به آن «حق الوَلَدِ عَلَی الوالِد» می‌گویند؛چرا كه کودک، برکت خانه و نعمت و حسنه‌ای است که خداوند به پدر و مادر ارزانی کرده است. ازاین رو، قدر و جایگاه آن را باید بدانیم و به وظایف خود در برخورد با این نعمت الهی عمل کنیم در غیر این صورت، عاق فرزندان خواهیم بود.
اسلام و سفارش به رعایت حقوق کودکان
در آموزه‌های آسمانی اسلام، همه کودکان از دختر و پسر، حقوق و مزایای معیّنی دارند و همگان از اِعمال هرگونه خشونت و بی‌رحمی در حق آنان باز داشته شدهاند. این در حالی است که پیش از اسلام، میان اعراب و دیگر اقوام ، کودکان در وضع نامناسبی قرار داشتند و از کمترین حقوق عادی نیز بهره‌مند نبودند. آنان با هر بهانه کوچکی از جمله رهایی از فقر و هزینه زندگی، آنها را از میان بر می‌داشتند. در این میان، شرایط دختران بسیار دردناک‌تر بود. بزرگان عرب و افراد سرشناس، داشتن دختر را برای خود ننگ و عار می‌دانستند. آنها را زنده به گور می‌کردند، چنان که خداوند در قرآن می‌فرماید:
و هرگاه یکی از آنان را به دختر مژده دهند، چهره اش سیاه می‌شود، در حالی که خشم [و اندوه] خود را فرو می‌خورد و از بدی آنچه بدو بشارت داده شده، از قبیله [خود] روی می‌پوشانند که آیا او را با خواری نگاه دارد، یا در خاک پنهانش کند؟ و چه بد داوری می کنند. (نحل: 58 و 59)
اسلام با آمدن خود، در قالب تعبیرهای زیبا در این مورد ، نه تنها مردم را از آن عادت‌های زشت باز داشت، بلكه ارزش کودکان را در جامعه افزایش داد و از پدران و مادران خواست که به بهانه‌های واهی فرزندان خود را نکشند و با آنها دل‌سوز باشند، آنجا که در قرآن آمده است:
و از بیم تنگ دستی فرزندان خود را نکشید، ماییم که به آنها و شما روزی می‌بخشیم. آری، کشتن آنان همواره خطایی بزرگ است». (اسراء،: 31)
همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «از ما نیست، کسی که به خردسالان رحم نکند».
نكته قابل توجه اين است كه این حمایت ها از حقوق کودکان، زمانی مطرح شد که هیچ نهاد، سازمان یا کنوانسیون بین‌المللی برای دفاع از حقوق کودکان وجود نداشته است و اسلام با در نظر گرفتن همه نیازهای اولیه جسمی، روحی و روانی کودکان و دفاع از آنان، زمینه را برای رشد و پیشرفت كودكان در همه جوانب فراهم آورده است.
برخی از حقوق کودکان
انتخاب نام نیکو
بنا بر بند 1 ماده 7 کنوانسیون حقوق کودک: «تولد کودک، بلافاصله پس از تولد وي باید ثبت شود و از حقوقی مانند داشتن نام، کسب تابعیت و در صورت امکان، شناسایی والدین بهره مند باشد.» در اسلام نیز یکی از نخستین وظایفی که بر عهده والدین، پس از تولد نوزاد نهاده شده، انتخاب نام نیکو و مناسب برای کودک است.
امام رضا علیه السلام در این باره می‌فرماید: نخستین امری که پدر از آن راه به فرزندش احسان و نیکی می کند، انتخاب نام نیکوست. پس هر یک از شما برای فرزند خود نام نیکو قرار دهید.
همچنین رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «حق فرزند بر والدین، آن است که نام او را نیکو انتخاب کند.»
در واقع، انتخاب نام نیکو برای فرزند، در اسلام نوعی احسان و نیکی خوانده می‌شود که والدین به او روا می‌دارند، چرا كه هم بخشی از نیازهای روحی و روانی کودک برآورده می‌شود و به او شخصیت و اعتبار می‌بخشد و هم او را از توهین و استهزای دیگران در حق وی دور می‌کند. از نگاه اسلام، نام زیبا و نیک حتی می‌تواند، برای کودک امنیت و آسایش روانی پدید آورد. چنانچه در روایت است: وقتی امام صادق علیه السلام شنید کسی نام فرزند خود را محمد نهاده است، فرمود: «به کودک خود دشنام مده، او را کتک نزن و به او بدی نکن!» .
تأمین خوراک و تغذیه مناسب برای کودک
بهره‌مندی از تغذیه و خوراک مناسب، از حقوق مسلم کودک و برطرف کننده نیاز جسمی اوست. براساس بند «ج» ماده 24 کنوانسیون حقوق کودک، کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شدهاند: «مبارزه با بیماری‌ها و سوء تغذیه را از راه فراهم کردن مواد غذایی مقوی و آب آشامیدنی سالم دنبال کنند».
در اسلام، بنا به فرموده رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله : «هیچ کاری بهتر از سیر کردن شکم گرسنه نیست» و اگر این شکم گرسنه از آنِ فرزندان و کودکان او باشد، از وظایف و حقوق اوست، چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «از حقوق فرزند بر پدر، آن است که جز غذای پاک و خوب به او ندهد».
البته اگر والدین توانایی تأمین مواد غذایی مناسب را نداشته باشند، این وظیفه دینی افراد جامعه است که نیازهای غذایی آنان را تأمین کنند، چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید:«هر کس سیر بخوابد و همسایه او در کنارش گرسنه باشد و او بداند، به من ایمان ندارد».
حق تحصیل در اسلام
فراگیری دانش یک فریضه است، به گونه‌ای که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مردم سفارش می‌کند: «از گهواره تا گور دانش بجویند» و آموختن دانش (خواندن و نوشتن) را از جمله حقوق فرزندان بر والدین می‌داند و می‌فرماید: «از جمله حقوق فرزند بر پدر، آموختن نوشتن است».
در واقع، پدر و مادر زمانی فرزند خود را احترام می‌کنند که به او سواد خواندن و نوشتن و آداب معاشرت بیاموزند و از آنجا که شخصیت کودک در مراحل نخستین زندگی، در خانواده شکل می‌گیرد، آموختن دانش (خواندن و نوشتن) به کودکان، بر عهده والدین نهاده شده است تا در ابتدای زندگی، آنها را به سلاح دانش مسلح کنند تا به وسیله آن بر مشکلات آینده چیره شوند و این، کوچک‌ترین وظیفه‌ای است که از والدین انتظار می‌رود تا در حق فرزند خود روا دارند. امروزه در جهان توسعه یافته، مراحل نخستین سوادآموزی، امری اجباری است و در این راه، گام‌های مؤثری نیز برداشته شده است و در کنوانسیون حقوق کودک، بر اساس بند ماده 28، کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شدهاند: «حق کودک را در قبال آموزش و پروش به رسمیت بشناسند و برای دست‌یابی تدریجی به این حق و بر اساس ایجاد فرصت‌های برابر اقدام‌هایی مانند: اجباری و رایگان کردن تحصیلات ابتدایی برای همگان، تشویق شکل‌های گوناگون آموزشی متوسطه و در دسترس قرار‌دادن آموزش عالی برای همگان براساس توانایی‌ها و به شیوه مناسب را معمول دارند».
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز حقوق تحصیلی برای کودکان و عموم مردم به رسمیت شناخته شده است، چنانچه بنا بر اصل سی‌ام قانون اساسی: «دولت موظف است، وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد».
حق تفریح و بازی
یک ضرب المثل انگلیسی می‌گوید: «اگر کودکی را همیشه به کار وا داری و از بازی و ورزش محرومش کنی، عاقبت احمق می‌شود».
اگرچه این مثل اغراق آمیز به نظر می‌رسد، واقعیت این است که حرکت و جنبش، اساس هر عمل غریزی و پایه وظایف زندگی است. به ویژه در دوران خردسالی و کودکی که زیربنای بنیه جسمی انسان را پی‌ریزی می‌کند. ازاین رو، امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «باید هفت سال نخست زندگی کودک، آزادانه به بازی و جنبش بدنی صرف شود».
در واقع، در مراحل نخستین زندگی، نباید از کودکان انتظار داشت که دنیای سرشار از شادی و نشاط خود را با دنیای بزرگترها جا به جا کنند، بلکه باید آنها را در بازی و تفریح آزاد گذاشت تا به تندرستی و سلامتی آنها آسیب وارد نشود. حتی بنا به سفارش رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ، باید در بازی‌های کودکانه نیز آنها را یاری داد، چنان که می‌فرماید: «کسی که کودکی نزد اوست، باید رفتار کودکانه را در پیش گیرد».
اسلام، حتی آموزش بازی‌ها و ورزش‌هایی مانند سوارکاری، شنا و تیراندازی به فرزندان را از وظایف والدین می‌داند. در این زمینه، رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را به او بیاموزد».
در بند ماده 31 کنوانسیون حقوق کودک نیز آمده است: «کشورهای طرف کنوانسیون، حق کودک را برای تفریح، آرامش، بازی، فعالیت‌های خلاق مناسبِ سن خود و شرکت آزادانه در حیات فرهنگی و هنری به رسمیت می‌شناسند».
پرهیز از اعمال خشونت جسمی و روحی به کودک
خشونت جسمی و روحی، یکی از عوامل تخریب شخصیت کودکان است. به همین سبب، بنا بر بند 1 ماده 19 کنوانسیون حقوق کودک، کشورهای طرف کمیسیون متعهد شده اند: «اقدام‌های قانونی، اجرایی، اجتماعی و آموزشی را در جهت حمایت از کودک در برابر همه شکل‌های خشونت جسمی و روحی، آسیب‌رسانی و سوءاستفاده به عمل آورند».
در دین اسلام نیز به این مهم توجه جدی شده است، چنان که وقتی مردی در حضور امام علی علیه السلام از فرزند خود شکایت کرد، امام علیه السلام فرمود: «او را نزن، بلكه از او دوری کن (قهر کن)، ولی نه طولانی».
در واقع، این حدیث بیان می‌کند که اگر تنبیه برای تربیت کودک انجام می‌گیرد، بهتر آن است که این تنبیه، تنبیه بدنی نباشد، بلکه از عواطف کودک استفاده شود، چرا كه تنبیه بدنی، زمینه‌ساز مشکلات روحی و عاطفی فراوانی همچون سرخوردگی و تخریب شخصیت کودکان می‌شود، ولی زماني كه از کودک دوری شود، او خود، به مرور به اشتباه خود پی می‌برد. البته این دوری نباید طولانی شود؛چرا كه ممکن است از یک سو روی عواطف کودک اثر عمیق بگذارد و زمینه‌ساز مشکلات روحی شود و از سوی دیگر، بر اثر طولانی بودن، از تأثیر این ابزار تربیتی کاسته شود. بنابراین، امام علیه السلام پس از دستور دادن به دوری، بی‌درنگ سفارش می‌کند که این فاصله گرفتن والدین، طولانی نشود.
رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «خداوند به هیچ چیز خشم نمی‌گیرد، آن چنان که به خاطر زنان و کودکان خشم می‌گیرد».
احترام به مقام کودک
کودکان مانند هر انسان دیگری دوست دارند، محبوب واقع شوند و به شخصیت آنها احترام گذارده شود. ازاین رو، رسول خدا صلی الله علیه و آله سفارش می کند: «دوست بدارید کودکان خود را و به آنها ترحم و به وعده خود به آنان وفا کنید.» همچنین می فرماید: «وقتی نام فرزندتان را می برید، او را گرامی دارید و جای نشستن را برای وی باز کنید و با او ترش رو نباشید».
باز می‌فرماید: «اگر کسی فرزند خود را ببوسد، حسنه‌ای برای او نوشته می‌شود».
در واقع، همه این موارد، از نشانه‌های احترام گذاری درست و کامل به کودکان است که والدین می‌توانند، با رعایت کردن آن، به مقام کودک خود ارزش قائل شوند و نیازهای روانی او را برآورده کنند.
برخي از قوانين حقوقي بر گرفته از پيمان حقوقي كودكان در يونيسف :
•(ماده 2،بند 2) كودكان مانند والدين خود داراي حقوقي هستند. كشورهاي عضو پيمان جهاني حقوق كودك متعهد شدهاند كه حقوق كودكان را در همه زمينه‌ها رعايت كنند.
•(ماده 31،بند1) استراحت، تفريح، بازي و فعاليت‌هاي خلاق حق هر كودك است.
•(ماده 2،بند 2) وقتي كودكي به دنيا مي‌آيد، والدين كودك بايد براي او شناسنامه بگيرند. هر كودك حق دارد كه نام، مليت و تاريخ تولدش ثبت شود.
•(ماده 18،بند 1) پدر و مادر اولين كساني هستند كه مسئول رشد كامل و پيشرفت كودك ميباشند.
•(ماده 27،بندهاي 1و2) والدين يا ساير سرپرستان كودك بايد در حد توان و امكانات،شرايط زندگي مناسب را براي شكوفايي توانايي‌ها و رشد جسمي، ذهني، رواني، اخلاقي و اجتماعي كودك فراهم آورند.
•(ماده 5) حق كودكان است با زندگي در كنار والدين و يا قيم خود، از تكامل توانايي‌هاي خود برخوردار شوند.
•(ماده 32،بند1) پيمان جهاني حقوق كودك از كودكان در برابر كارهاي زيانباري كه مانع آموزش آنان مي‌شود و براي بهداشت و پيشرفت اجتماعي آنها مضر است حمايت مي‌كند.
•(ماده 35) هيچ كس حق آزار و اذيت كودكان را ندارد.كساني كه با كودكان بدرفتاري مي‌كنند و يا آنها را مي‌دزدند، طبق قانون بايد مجازات شوند.
•(ماده 29،بند1-ج) كودكان حق دارند از هويت فرهنگي، زبان و ارزش‌هاي ادبي، هنري و ملي كشور خود مراقبت كنند و آنها را پاس بدارند.
•(ماده 24،بند2-ج) بهداشت و تندرستي حق كودكان است.بايد براي كودكان برنامه‌هاي ايمن سازي و مراقبت‌هاي بهداشتي را گسترش داد.
•(ماده 3 بند 3) همه نهادهايي كه براي كودكان كار مي‌كنند مسئول حفاظت كودكان هستند و بايد در انجام مسئوليت‌هاي خود براي كودكان كوشا باشند.
•(ماده 31،بند 2) مسئولان بايد فضاهاي مناسب و متعددي را براي بازي كودكان درست كنند.اين مكان‌ها بايد به محل زندگي كودكان نزديك باشد.
•(ماده 28،بند 1-د) آموزش حق همه كودكان است.دولت‌ها بايد براي آموزش و پرورش كودكان تلاش كنند و امكانات آموزشي و حرفه‌اي را براي همه كودكان فراهم آورند.
•(ماده 40،بند1) پيماني جهاني حقوق كودك، از پدران و مادران و سرپرستان مي‌خواهد كه در برابر اشتباهات كودكان از روش‌هاي نامناسب تنبيه و سرزنش استفاده نكنند.
•(ماده 24،بند 1) حق كودكان بيمار است كه با درمان و مراقبت‌هاي پزشكي، هر چه زودتر بهبود پيدا كنند. با پيمان جهاني کودک آشنا شويم.
پيمان جهاني حقوق كودك يك پيمان‌نامه بين‌المللي است كه براي دفاع و حمايت ازحقوق كودكان تهيه شده است. اين پيمان پس از ده سال گفتگو بين كشورهاي عضو سازمان ملل درسال 1989ميلادي تدوين شد و در سال 1990 به مرحله اجرا در آمد. درحال حاضر از 193 كشور جهان, 191 كشور به اين پيمان ملحق شده وخود را ملزم به اجراي آن مفاد نموده‌اند. جمهوري اسلامي ايران در سال 1373به صورت مشروط به پيمان حقوق كودك ملحق شده است. پيمان جهاني كودك داراي يك مقدمه و 54 ماده است كه حقوق كودك رامطرح مي‌سازد و 13ماده آن درباره چگونگي اجراي آن در هر كشور است.
ضرورت تدوين پيمان نامه جهاني حقوق كودك
پيمان جهاني حقوق كودك بر اساس نيازهاي كودكان كه ناشي از ضرورت‌هاي زير بوده تدوين شده است:
1.اهميت دوران كودكي
دوران كودكي در رشد و پرورش كودكان اهميت ويژه‌اي دارد , در واقع پايه و اساس رشد جسمي، ذهني، عاطفي و اجتماعي كودكان در اين سال‌ها شكل مي‌گيرد. از اين رو توجه به اين دوران از راه وضع قوانين مناسب براي كودكان و تلاش در راه بهتر كردن زندگي آنان، امري ضروري است.
2. آسيب پذيري كودكان
كودكان به علت شرايط سني خود آسيب پذيرند و نياز به حمايت و مراقبت بزرگترها دارند. آسيب پذيري كودكان ايجاب مي‌كند كه با وضع قوانين مناسب و حمايت و مراقبت لازم از آنان, رشد و سلامت جسم و روان كودكان را تامين كنيم.
3. تفاوت كودكان با بزرگسالان
ضرورت قوانين خاص براي كودكان از اين اصل اساسي روان شناسي ناشي مي‌شود كه كودكان نه تنها از نظر كميت، بلكه از نظر كيفيت با بزرگسالان تفاوت‌هاي اساسي دارند و خواست‌ها، نيازها و ويژگي‌هاي خود را دارند. بنابراين از نظر حقوقي نيز نياز به قوانين خاصي دارند كه با بزرگسالان متفاوت است.
ويژگي هاي پيمان نامه جهاني حقوق كودك
پيمان جهاني حقوق كودك ويژگي‌هايي دارد كه آن را از ساير پيمان‌هاي بين المللي, متمايز مي‌سازد . مهمترين ويژگي‌هاي اين پيمان به شرح زير است :
1- پذيرش عمومي پيمان
2- گستردگي مخاطبان پيمان
3- انعطاف پذيري پيمان
4- جامعيت پيمان
5- نگرش علمي پيمان
6- توجه به نهاد خانواده
7- اولويت منافع کودکان
البته چگونگی نقض حقوق کودکان، در نقاط مختلف جهان متفاوت است. در کشورهای در حال توسعه، کودکان، بیشتر با فقر و پیامدهای ناشی از آن مانند سوءتغذیه، کمبود امکانات بهداشتی، درمانی و تحصیلی درگیرند. در حالی که در کشورهای توسعه یافته، مشکلات اخلاقی و ضعف بنیاد خانواده گریبان گیر کودکان است. خوشبختانه در کشورهای مسلمان، به سبب وجود استحکام در بنیاد خانواده و گرایش‌های دینی و اعتقادی و آشنایی بیشتر با احکام اسلامی، وضعیت حقوقی کودکان جایگاه نسبی مناسب‌تری دارد. بنابراین، بهتر است دیدگاه دین اسلام درباره حقوق کودک را بررسی کنیم و دستورهای پیشرفته آن را در این زمینه در نظر بگیریم و البته هیچ مکتب و آیینی به اندازه دین مقدس اسلام، به حقوق کودکان توجه نکرده و سفارش‌های لازم را نداده است.
والدین، مسئول اصلی رعایت حقوق کودک
در کنوانسیون حقوق کودک، بیشترین مسئولیت در رعایت حقوق کودک بر دوش والدین نهاده شده است، چنان که در ماده 18، کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شده اند: «بیشترین تلاش خود را برای تضمین به رسمیت شناختن این اصل که پدر و مادر کودک، مسئولیت مشترکی در زمینه رشد و پیشرفت کودک دارند، به عمل آورند. والدین یا قیم قانونی، مسئولیت عمده را در رشد و پیشرفت کودک به عهده دارند و اساسی ترین مسئله آنان، (حفظ) منافع عالیه کودک است».
در آموزه‌های آسمانی اسلام نیز بیشترین مسئولیت در قبال کودک، بر دوش والدین است که به آن «حق الوَلَدِ عَلَی الوالِد» می‌گویند؛چرا كه کودک، برکت خانه و نعمت و حسنه‌ای است که خداوند به پدر و مادر ارزانی کرده است. ازاین رو، قدر و جایگاه آن را باید بدانیم و به وظایف خود در برخورد با این نعمت الهی عمل کنیم در غیر این صورت، عاق فرزندان خواهیم بود.
اسلام و سفارش به رعایت حقوق کودکان
در آموزه‌های آسمانی اسلام، همه کودکان از دختر و پسر، حقوق و مزایای معیّنی دارند و همگان از اِعمال هرگونه خشونت و بی‌رحمی در حق آنان باز داشته شدهاند. این در حالی است که پیش از اسلام، میان اعراب و دیگر اقوام ، کودکان در وضع نامناسبی قرار داشتند و از کمترین حقوق عادی نیز بهره‌مند نبودند. آنان با هر بهانه کوچکی از جمله رهایی از فقر و هزینه زندگی، آنها را از میان بر می‌داشتند. در این میان، شرایط دختران بسیار دردناک‌تر بود. بزرگان عرب و افراد سرشناس، داشتن دختر را برای خود ننگ و عار می‌دانستند. آنها را زنده به گور می‌کردند، چنان که خداوند در قرآن می‌فرماید:
و هرگاه یکی از آنان را به دختر مژده دهند، چهره اش سیاه می‌شود، در حالی که خشم [و اندوه] خود را فرو می‌خورد و از بدی آنچه بدو بشارت داده شده، از قبیله [خود] روی می‌پوشانند که آیا او را با خواری نگاه دارد، یا در خاک پنهانش کند؟ و چه بد داوری می کنند. (نحل: 58 و 59)
اسلام با آمدن خود، در قالب تعبیرهای زیبا در این مورد ، نه تنها مردم را از آن عادت‌های زشت باز داشت، بلكه ارزش کودکان را در جامعه افزایش داد و از پدران و مادران خواست که به بهانه‌های واهی فرزندان خود را نکشند و با آنها دل‌سوز باشند، آنجا که در قرآن آمده است:
و از بیم تنگ دستی فرزندان خود را نکشید، ماییم که به آنها و شما روزی می‌بخشیم. آری، کشتن آنان همواره خطایی بزرگ است». (اسراء،: 31)
همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «از ما نیست، کسی که به خردسالان رحم نکند».
نكته قابل توجه اين است كه این حمایت ها از حقوق کودکان، زمانی مطرح شد که هیچ نهاد، سازمان یا کنوانسیون بین‌المللی برای دفاع از حقوق کودکان وجود نداشته است و اسلام با در نظر گرفتن همه نیازهای اولیه جسمی، روحی و روانی کودکان و دفاع از آنان، زمینه را برای رشد و پیشرفت كودكان در همه جوانب فراهم آورده است.
برخی از حقوق کودکان
انتخاب نام نیکو
بنا بر بند 1 ماده 7 کنوانسیون حقوق کودک: «تولد کودک، بلافاصله پس از تولد وي باید ثبت شود و از حقوقی مانند داشتن نام، کسب تابعیت و در صورت امکان، شناسایی والدین بهره مند باشد.» در اسلام نیز یکی از نخستین وظایفی که بر عهده والدین، پس از تولد نوزاد نهاده شده، انتخاب نام نیکو و مناسب برای کودک است.
امام رضا علیه السلام در این باره می‌فرماید: نخستین امری که پدر از آن راه به فرزندش احسان و نیکی می کند، انتخاب نام نیکوست. پس هر یک از شما برای فرزند خود نام نیکو قرار دهید.
همچنین رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «حق فرزند بر والدین، آن است که نام او را نیکو انتخاب کند.»
در واقع، انتخاب نام نیکو برای فرزند، در اسلام نوعی احسان و نیکی خوانده می‌شود که والدین به او روا می‌دارند، چرا كه هم بخشی از نیازهای روحی و روانی کودک برآورده می‌شود و به او شخصیت و اعتبار می‌بخشد و هم او را از توهین و استهزای دیگران در حق وی دور می‌کند. از نگاه اسلام، نام زیبا و نیک حتی می‌تواند، برای کودک امنیت و آسایش روانی پدید آورد. چنانچه در روایت است: وقتی امام صادق علیه السلام شنید کسی نام فرزند خود را محمد نهاده است، فرمود: «به کودک خود دشنام مده، او را کتک نزن و به او بدی نکن!» .
تأمین خوراک و تغذیه مناسب برای کودک
بهره‌مندی از تغذیه و خوراک مناسب، از حقوق مسلم کودک و برطرف کننده نیاز جسمی اوست. براساس بند «ج» ماده 24 کنوانسیون حقوق کودک، کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شدهاند: «مبارزه با بیماری‌ها و سوء تغذیه را از راه فراهم کردن مواد غذایی مقوی و آب آشامیدنی سالم دنبال کنند».
در اسلام، بنا به فرموده رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله : «هیچ کاری بهتر از سیر کردن شکم گرسنه نیست» و اگر این شکم گرسنه از آنِ فرزندان و کودکان او باشد، از وظایف و حقوق اوست، چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «از حقوق فرزند بر پدر، آن است که جز غذای پاک و خوب به او ندهد».
البته اگر والدین توانایی تأمین مواد غذایی مناسب را نداشته باشند، این وظیفه دینی افراد جامعه است که نیازهای غذایی آنان را تأمین کنند، چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید:«هر کس سیر بخوابد و همسایه او در کنارش گرسنه باشد و او بداند، به من ایمان ندارد».
حق تحصیل در اسلام
فراگیری دانش یک فریضه است، به گونه‌ای که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مردم سفارش می‌کند: «از گهواره تا گور دانش بجویند» و آموختن دانش (خواندن و نوشتن) را از جمله حقوق فرزندان بر والدین می‌داند و می‌فرماید: «از جمله حقوق فرزند بر پدر، آموختن نوشتن است».
در واقع، پدر و مادر زمانی فرزند خود را احترام می‌کنند که به او سواد خواندن و نوشتن و آداب معاشرت بیاموزند و از آنجا که شخصیت کودک در مراحل نخستین زندگی، در خانواده شکل می‌گیرد، آموختن دانش (خواندن و نوشتن) به کودکان، بر عهده والدین نهاده شده است تا در ابتدای زندگی، آنها را به سلاح دانش مسلح کنند تا به وسیله آن بر مشکلات آینده چیره شوند و این، کوچک‌ترین وظیفه‌ای است که از والدین انتظار می‌رود تا در حق فرزند خود روا دارند. امروزه در جهان توسعه یافته، مراحل نخستین سوادآموزی، امری اجباری است و در این راه، گام‌های مؤثری نیز برداشته شده است و در کنوانسیون حقوق کودک، بر اساس بند ماده 28، کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شدهاند: «حق کودک را در قبال آموزش و پروش به رسمیت بشناسند و برای دست‌یابی تدریجی به این حق و بر اساس ایجاد فرصت‌های برابر اقدام‌هایی مانند: اجباری و رایگان کردن تحصیلات ابتدایی برای همگان، تشویق شکل‌های گوناگون آموزشی متوسطه و در دسترس قرار‌دادن آموزش عالی برای همگان براساس توانایی‌ها و به شیوه مناسب را معمول دارند».
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز حقوق تحصیلی برای کودکان و عموم مردم به رسمیت شناخته شده است، چنانچه بنا بر اصل سی‌ام قانون اساسی: «دولت موظف است، وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد».
حق تفریح و بازی
یک ضرب المثل انگلیسی می‌گوید: «اگر کودکی را همیشه به کار وا داری و از بازی و ورزش محرومش کنی، عاقبت احمق می‌شود».
اگرچه این مثل اغراق آمیز به نظر می‌رسد، واقعیت این است که حرکت و جنبش، اساس هر عمل غریزی و پایه وظایف زندگی است. به ویژه در دوران خردسالی و کودکی که زیربنای بنیه جسمی انسان را پی‌ریزی می‌کند. ازاین رو، امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «باید هفت سال نخست زندگی کودک، آزادانه به بازی و جنبش بدنی صرف شود».
در واقع، در مراحل نخستین زندگی، نباید از کودکان انتظار داشت که دنیای سرشار از شادی و نشاط خود را با دنیای بزرگترها جا به جا کنند، بلکه باید آنها را در بازی و تفریح آزاد گذاشت تا به تندرستی و سلامتی آنها آسیب وارد نشود. حتی بنا به سفارش رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ، باید در بازی‌های کودکانه نیز آنها را یاری داد، چنان که می‌فرماید: «کسی که کودکی نزد اوست، باید رفتار کودکانه را در پیش گیرد».
اسلام، حتی آموزش بازی‌ها و ورزش‌هایی مانند سوارکاری، شنا و تیراندازی به فرزندان را از وظایف والدین می‌داند. در این زمینه، رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را به او بیاموزد».
در بند ماده 31 کنوانسیون حقوق کودک نیز آمده است: «کشورهای طرف کنوانسیون، حق کودک را برای تفریح، آرامش، بازی، فعالیت‌های خلاق مناسبِ سن خود و شرکت آزادانه در حیات فرهنگی و هنری به رسمیت می‌شناسند».
پرهیز از اعمال خشونت جسمی و روحی به کودک
خشونت جسمی و روحی، یکی از عوامل تخریب شخصیت کودکان است. به همین سبب، بنا بر بند 1 ماده 19 کنوانسیون حقوق کودک، کشورهای طرف کمیسیون متعهد شده اند: «اقدام‌های قانونی، اجرایی، اجتماعی و آموزشی را در جهت حمایت از کودک در برابر همه شکل‌های خشونت جسمی و روحی، آسیب‌رسانی و سوءاستفاده به عمل آورند».
در دین اسلام نیز به این مهم توجه جدی شده است، چنان که وقتی مردی در حضور امام علی علیه السلام از فرزند خود شکایت کرد، امام علیه السلام فرمود: «او را نزن، بلكه از او دوری کن (قهر کن)، ولی نه طولانی».
در واقع، این حدیث بیان می‌کند که اگر تنبیه برای تربیت کودک انجام می‌گیرد، بهتر آن است که این تنبیه، تنبیه بدنی نباشد، بلکه از عواطف کودک استفاده شود، چرا كه تنبیه بدنی، زمینه‌ساز مشکلات روحی و عاطفی فراوانی همچون سرخوردگی و تخریب شخصیت کودکان می‌شود، ولی زماني كه از کودک دوری شود، او خود، به مرور به اشتباه خود پی می‌برد. البته این دوری نباید طولانی شود؛چرا كه ممکن است از یک سو روی عواطف کودک اثر عمیق بگذارد و زمینه‌ساز مشکلات روحی شود و از سوی دیگر، بر اثر طولانی بودن، از تأثیر این ابزار تربیتی کاسته شود. بنابراین، امام علیه السلام پس از دستور دادن به دوری، بی‌درنگ سفارش می‌کند که این فاصله گرفتن والدین، طولانی نشود.
رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «خداوند به هیچ چیز خشم نمی‌گیرد، آن چنان که به خاطر زنان و کودکان خشم می‌گیرد».
احترام به مقام کودک
کودکان مانند هر انسان دیگری دوست دارند، محبوب واقع شوند و به شخصیت آنها احترام گذارده شود. ازاین رو، رسول خدا صلی الله علیه و آله سفارش می کند: «دوست بدارید کودکان خود را و به آنها ترحم و به وعده خود به آنان وفا کنید.» همچنین می فرماید: «وقتی نام فرزندتان را می برید، او را گرامی دارید و جای نشستن را برای وی باز کنید و با او ترش رو نباشید».
باز می‌فرماید: «اگر کسی فرزند خود را ببوسد، حسنه‌ای برای او نوشته می‌شود».
در واقع، همه این موارد، از نشانه‌های احترام گذاری درست و کامل به کودکان است که والدین می‌توانند، با رعایت کردن آن، به مقام کودک خود ارزش قائل شوند و نیازهای روانی او را برآورده کنند.
برخي از قوانين حقوقي بر گرفته از پيمان حقوقي كودكان در يونيسف :
•(ماده 2،بند 2) كودكان مانند والدين خود داراي حقوقي هستند. كشورهاي عضو پيمان جهاني حقوق كودك متعهد شدهاند كه حقوق كودكان را در همه زمينه‌ها رعايت كنند.
•(ماده 31،بند1) استراحت، تفريح، بازي و فعاليت‌هاي خلاق حق هر كودك است.
•(ماده 2،بند 2) وقتي كودكي به دنيا مي‌آيد، والدين كودك بايد براي او شناسنامه بگيرند. هر كودك حق دارد كه نام، مليت و تاريخ تولدش ثبت شود.
•(ماده 18،بند 1) پدر و مادر اولين كساني هستند كه مسئول رشد كامل و پيشرفت كودك ميباشند.
•(ماده 27،بندهاي 1و2) والدين يا ساير سرپرستان كودك بايد در حد توان و امكانات،شرايط زندگي مناسب را براي شكوفايي توانايي‌ها و رشد جسمي، ذهني، رواني، اخلاقي و اجتماعي كودك فراهم آورند.
•(ماده 5) حق كودكان است با زندگي در كنار والدين و يا قيم خود، از تكامل توانايي‌هاي خود برخوردار شوند.
•(ماده 32،بند1) پيمان جهاني حقوق كودك از كودكان در برابر كارهاي زيانباري كه مانع آموزش آنان مي‌شود و براي بهداشت و پيشرفت اجتماعي آنها مضر است حمايت مي‌كند.
•(ماده 35) هيچ كس حق آزار و اذيت كودكان را ندارد.كساني كه با كودكان بدرفتاري مي‌كنند و يا آنها را مي‌دزدند، طبق قانون بايد مجازات شوند.
•(ماده 29،بند1-ج) كودكان حق دارند از هويت فرهنگي، زبان و ارزش‌هاي ادبي، هنري و ملي كشور خود مراقبت كنند و آنها را پاس بدارند.
•(ماده 24،بند2-ج) بهداشت و تندرستي حق كودكان است.بايد براي كودكان برنامه‌هاي ايمن سازي و مراقبت‌هاي بهداشتي را گسترش داد.
•(ماده 3 بند 3) همه نهادهايي كه براي كودكان كار مي‌كنند مسئول حفاظت كودكان هستند و بايد در انجام مسئوليت‌هاي خود براي كودكان كوشا باشند.
•(ماده 31،بند 2) مسئولان بايد فضاهاي مناسب و متعددي را براي بازي كودكان درست كنند.اين مكان‌ها بايد به محل زندگي كودكان نزديك باشد.
•(ماده 28،بند 1-د) آموزش حق همه كودكان است.دولت‌ها بايد براي آموزش و پرورش كودكان تلاش كنند و امكانات آموزشي و حرفه‌اي را براي همه كودكان فراهم آورند.
•(ماده 40،بند1) پيماني جهاني حقوق كودك، از پدران و مادران و سرپرستان مي‌خواهد كه در برابر اشتباهات كودكان از روش‌هاي نامناسب تنبيه و سرزنش استفاده نكنند.
•(ماده 24،بند 1) حق كودكان بيمار است كه با درمان و مراقبت‌هاي پزشكي، هر چه زودتر بهبود پيدا كنند. با پيمان جهاني کودک آشنا شويم.
پيمان جهاني حقوق كودك يك پيمان‌نامه بين‌المللي است كه براي دفاع و حمايت ازحقوق كودكان تهيه شده است. اين پيمان پس از ده سال گفتگو بين كشورهاي عضو سازمان ملل درسال 1989ميلادي تدوين شد و در سال 1990 به مرحله اجرا در آمد. درحال حاضر از 193 كشور جهان, 191 كشور به اين پيمان ملحق شده وخود را ملزم به اجراي آن مفاد نموده‌اند. جمهوري اسلامي ايران در سال 1373به صورت مشروط به پيمان حقوق كودك ملحق شده است. پيمان جهاني كودك داراي يك مقدمه و 54 ماده است كه حقوق كودك رامطرح مي‌سازد و 13ماده آن درباره چگونگي اجراي آن در هر كشور است.
ضرورت تدوين پيمان نامه جهاني حقوق كودك
پيمان جهاني حقوق كودك بر اساس نيازهاي كودكان كه ناشي از ضرورت‌هاي زير بوده تدوين شده است:
1.اهميت دوران كودكي
دوران كودكي در رشد و پرورش كودكان اهميت ويژه‌اي دارد , در واقع پايه و اساس رشد جسمي، ذهني، عاطفي و اجتماعي كودكان در اين سال‌ها شكل مي‌گيرد. از اين رو توجه به اين دوران از راه وضع قوانين مناسب براي كودكان و تلاش در راه بهتر كردن زندگي آنان، امري ضروري است.
2. آسيب پذيري كودكان
كودكان به علت شرايط سني خود آسيب پذيرند و نياز به حمايت و مراقبت بزرگترها دارند. آسيب پذيري كودكان ايجاب مي‌كند كه با وضع قوانين مناسب و حمايت و مراقبت لازم از آنان, رشد و سلامت جسم و روان كودكان را تامين كنيم.
3. تفاوت كودكان با بزرگسالان
ضرورت قوانين خاص براي كودكان از اين اصل اساسي روان شناسي ناشي مي‌شود كه كودكان نه تنها از نظر كميت، بلكه از نظر كيفيت با بزرگسالان تفاوت‌هاي اساسي دارند و خواست‌ها، نيازها و ويژگي‌هاي خود را دارند. بنابراين از نظر حقوقي نيز نياز به قوانين خاصي دارند كه با بزرگسالان متفاوت است.
ويژگي هاي پيمان نامه جهاني حقوق كودك
پيمان جهاني حقوق كودك ويژگي‌هايي دارد كه آن را از ساير پيمان‌هاي بين المللي, متمايز مي‌سازد . مهمترين ويژگي‌هاي اين پيمان به شرح زير است :
1- پذيرش عمومي پيمان
2- گستردگي مخاطبان پيمان
3- انعطاف پذيري پيمان
4- جامعيت پيمان
5- نگرش علمي پيمان
6- توجه به نهاد خانواده
7- اولويت منافع کودکان
