به گزارش صراط به نقل از ایسنا، از علم رمزنگاری برای نخستین‌بار در جنگ جهانی دوم به‌منظور انتقال پیام‌های نظامی استفاده شد اما رفتهرفته این رمزنگاری در عرصه‌های دیگر نیز کاربرد پیدا کرد. دیوید چاوم«David Chaum» دانشمند آمریکایی برای نخستین‌بار از واژه ارزهای دیجیتال استفاده کرد و بعد از آن متخصصان به این مفهوم توجه کردند. رمزارز یا همان «Cryptocurrency» یکی از انواع ارز مجازی است که از فناوری رمزنگاری در طراحی آن استفاده شده است و معمولاً به‌صورت غیرمتمرکز اداره می‌شود.
بیتکوین از کجا آمد؟
نخستین‌بار در دهه ۹۰ میلادی فناوری زنجیره بلوک یا همان بلاکچین معرفی شد و در سال ۲۰۰۹ پس از وقوع بحران عظیم اقتصادی در جهان، رمزارز غیرمتمرکزی به نام بیتکوین بر اساس فناوری زنجیره بلوک توسط فرد یا گروهی ناشناس با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو پا به عرصه تجارت‌های پنهان گذاشت.
امنیت این رمزارز توسط الگوریتم‌های رمزنگاری شده تضمین می‌شود، که بر اساس این الگوریتم‌ها، تولید مقدار مشخص و محدودی از بیتکوین در هر روز امکان‌پذیر است. بر اساس نظر کارشناسان، هدف ساتوشی ناکاموتوی ناشناس از این کار، جلوگیری از تولید بی‌رویه پول توسط دولت‌ها و همچنین ایجاد اعتماد بر اساس الگوریتم‌های رمزنگاری بود که البته این خوشبینانه‌ترین دلایل ایجاد رمزارزها محسوب می‌شود. بر همین مبنا، بیتکوین در بدو پیدایش ارزش چندانی نداشت و عموم مردم آن را نپذیرفتند اما با گذشت زمان و با افزایش اعتمادی که به‌وجود آمد، قیمت آن افزایش یافت و امروزه به یکی از ارزهای قدرتمند جهان تبدیل شده است.
بیتکوین مشهورترین رمزارز است و پس از به وجود آمدن آن، رمزارزهای دیگر نیز پدید آمدند که هریک ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را دارند، مثلاً رمزارز اتریوم در سال ۲۰۱۳ توسط ویتالیک بوترین ساخته شد و حتی از نظر فناوری نیز نسبت به بیتکوین پیشرفته‌تر بود، با آمدن اتریوم مفاهیم جدیدی مثل قراردادهای هوشمند «Smart contracts» و سازمان‌های خود انتظام «DAO» در دنیای رمزارزها شکل گرفت، در ادامه رمزارزهای دیگری همچون بیتکوین کش، کاردانو، لایت‌کوین، ری‌پل، لومن، مونرو، زی‌کش، بایننس‌کوین و صدها رمزارز دیگر به‌وجود آمد.
تجارت فرادولتی با ارزهای دیجیتال
هر یک از این رمزارزها کاربردها و ویژگی‌های خاصی دارند که باعث شده در صنایع مختلف استفاده شوند. مثلاً رمزارزی مانند تتر با ارزشی به مبلغ یک دلار به دلیل پایداری نسبت به ارزهای رایج برای حفظ ارزش پول استفاده می‌شود ولی قیمت برخی دیگر از ارز رمزارزها مانند بازار سهام در نوسان است و می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای سرمایه‌گذاری و نوسان‌گیری استفاده شوند.
رمز ارزها می‌توانند مانند سایر ارزهای فیات(بدون پشتوانه مالی) قابلیت مبادله، انجام تراکنش و خرید آن‌لاین داشته باشند، با این‌حال این ارزها به‌صورت غیرمتمرکز کنترل شده و در مقابل نظام‌های بانکداری متمرکز قرار می‌گیرند که این امر همیشه تعارضی بین بانکداری و رمز ارزها به‌وجود آورده است. بنابراین مبادله این‌گونه ارزها به قوانین دولتی و بین‌المللی وابسته است که می‌تواند به رسمیت شناخته شدن و صحت اعتبار آن را تضمین کند. آمار جهانی از پیشرفت غیرقابل‌انکاری در پذیرش رمزارزها به‌عنوان وسایل مبادله مالی طی زمانی کمتر از یک دهه حکایت دارد، اما در ایران تا امروز مانند بسیاری از کشورهای دیگر هنوز تصمیم قطعی و شفاف درباره استفاده و یا تولید آزاد این نوع رمزارز گرفته نشده است.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد رمزارزها
رمزارزها ویژگی‌های انحصاری و جذابی دارند که باعث جهانی شدن و محبوبیت روزافزون آن‌ها شده است، از مهمترین این ویژگی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. دیجیتالی بودن
رمزارزها ماهیت فیزیکی ندارند و فقط کدهای صفر و یکی هستند که در شبکه ثبت می‌شوند، در واقع آن‌ها همواره در فضای مجازی بوده و در دسترس هستند.
۲. غیرمتمرکز بودن
از ویژگی‌های مهم رمزارزها تمرکززدایی است، یعنی هیچ دولت و مؤسسه‌ای رمزارزی مانند بیتکوین را کنترل نمی‌کند و در تصرف، اختیار و یا مالکیت یک کشور یا سازمان خاصی نیست.
۳. مبادله شخص با شخص
رمزارزها از سیستم مستقیم برای انجام معاملات استفاده می‌کنند، به عبارتی طرفین معامله در این سیستم بدون هیچ واسطه‌ای می‌توانند به خرید و فروش ارزهای دیجیتال بپردازند.
۴. حفظ هویت و ناشناس بودن
هنگام استفاده از رمزارز نیازی به شناسایی هویت کاربران نیست و هر کاربر با آدرس کیف پول دیجیتالی خود شناسایی می‌شود. شما مقداری از هر نوع رمزارز را به فرد دیگری ارسال می‌کنید و گیرنده آن را دریافت می‌کند و تنها شبکه این فرآیند را بررسی می‌کند تا همه چیز صحیح و طبق اصول صورت گیرد و هر رمزارز فقط یک‌بار خرج شود، تنها چیزی که دیگران در هنگام نقل‌وانتقال رمزارز از شما می‌دانند، آدرس کیف پول شماست.
۵. کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت تراکنش‌ها
از آن‌جایی که مبادلات و پرداخت‌ها به‌طور مستقیم بین کاربران صورت می‌گیرد، رمزارزها می‌توانند با حذف واسطه‌ها مراحل پردازش و هزینه‌های مربوط به زیرساخت‌ها و مالیات‌ها را برخلاف روش‌های پرداخت سنتی، از بین ببرند.
۶. سادگی و شفافیت معاملات
به دلیل این‌که در معاملات مستقیم با رمزارزها امکان مشاهده همه تراکنش‌ها در شبکه وجود دارد، این سیستم می‌تواند به گردش مالی ساده‌تر و شفاف‌تر کمک کند.
۷. کنترل تورم و جلوگیری از تولید بی‌رویه اسکناس
رمزارزها به‌صورت بی‌رویه تولید نمی‌شوند و دولت یا سازمانی وجود ندارد که بتواند رمزارز را روانه بازار کند، رمزارزی مانند بیتکوین، تعداد محدودی دارد(۲۱ میلیون بیتکوین) که تولید آن به‌مرور زمان پیچیده‌تر می‌شود.
۸. فراگیر بودن و تسهیل در جهانی‌شدن کسب‌وکارها
رمزارز یک پدیده جهانی است که هیچ‌کس قادر به کنترل آن نیست و هیچ نهادی نمی‌تواند آن را تحریم کند، بدون نیاز به واسطه می‌توان این نوع ارزها را از نقطه‌ای در جهان به هر کسی و در هر کجای دنیا انتقال داد، البته این موضوع مثل تیغ دولبه می‌ماند و ریسک‌های فساد مالی و وجود پول‌های بی‌اساس و بی‌ریشه در جوامع را افزایش می‌دهد.
البته استقبال بی‌نظیر کاربران جهانی از رمزارزها، فرصت خوبی را برای مجرمان سایبری نیز فراهم کرده است تا بتوانند با هک حساب‌های کاربری و نفوذ به پلتفرم صرافی‌های ارزهای دیجیتال، مبالغ هنگفتی را به سرقت ببرند. هک گسترده ۵ صرافی «Mt. Gox» ژاپن، بیت‌فلور، پولونیکس، بیت‌استمپ و بیت‌فینکس در تاریخ رمزارزها، بیانگر این مساله مهم است.
آیا ارز دیجیتال همان رمزارز است؟
خیر؛ ارز دیجیتال (ارز مجازی) مفهوم گسترده‌تری دارد و شامل هرگونه ارزی می‌شود که به‌صورت دیجیتالی در دسترس است اما رمزارز، نوعی ارز دیجیتال است که به‌منظور امنیت شبکه و معاملات خود، از علم رمزنگاری استفاده می‌کند. برای تفهیم بهتر این مطلب می‌توان به ۲ نوع ارز رایج در هر ۲ بستر اشاره کرد:
• ارز دیجیتال متمرکز مانند وب‌مانی و پی‌پال
• ارز دیجیتال غیرمتمرکز مانند بیتکوین و اتریوم
تفاوت و شباهت‌های رمزارز و پول
تفاوت‌های زیادی بین رمزارز و پول معمولی رایج وجود دارد که در ادامه، به برخی از این تفاوت‌ها اشاره می‌شود:
• ماهیت وجودی: رمزارز ماهیت فیزیکی ندارد و یک رشته کد است که روی شبکه بلاکچین ثبت می‌شود اما پول معمولی رایج، مانند دلار، پوند و یورو ماهیت فیزیکی دارد و تولید و جابه‌جایی آن تابع نظام‌های بانکی و حکومتی از پیش تعریف‌شده است.
• پشتوانه: پشتوانه پول‌های کاغذی اصولاً طلای موجود در خزانه دولت‌هاست اما رمزارزها مانند پول‌های کاغذی امروزی، پشتوانه مشخصی ندارند. پشتوانه رمزارزها تقاضا، پذیرش و اعتماد مردم به شبکه است.
• واسطه: استفاده از رمزارز به واسطه نیاز ندارد و شبکه بر اساس سیستم همتا به همتا کار می‌کند. در این سیستم هر شخصی بدون واسطه، می‌تواند ارزهای خود را به شخص دیگری ارسال کند اما برای استفاده از پول‌های کاغذی، کاربران به واسطه‌هایی مانند بانک نیاز دارند.
• برگشت‌ناپذیری: اگر در هنگام نقل‌وانتقال رمزارز مشکلی رخ دهد و رمزارز به آدرس اشتباهی فرستاده شود، امکان برگشت ارز وجود ندارد، اما در انتقال پول‌های کاغذی اگر اشتباهی صورت بگیرد با پیگیری‌های لازم، امکان برگشت پول وجود دارد.
سیاست دولت‌ها در قبال رمز ارزها
در معاملات رمزارزها، حذف نهاد واسطه در نقل و انتقالات مالی به این معنی است که کنترل دولت‌ها بر این مبادلات دستخوش تحول شده است، به نحوی‌که بخش مهمی از مباحث دولت‌ها حول محور بیتکوین به خطرات این پدیده تقریبا نوظهور ارتباط دارد. مواردی از جمله فرار مالیاتی، پولشویی، تسهیل قاچاق و معامله کالاهایی مانند موادمخدر و اسلحه از اقدامات غیرقانونی است که به‌عنوان خطرات اولین ارزرمز دیجیتال عنوان می‌شود.
با این حال در اوایل ظهور بیتکوین به‌عنوان اولین رمزارز، دولت‌ها واکنش سفت و سختی به آن نشان ندادند و آن را به‌عنوان یک تهدید شناسایی نکردند، به همین علت رشد آرام و بی‌سروصدای بیتکوین موجب شد تا با وجود برخی خلأ‌های قانونی، کم‌کم مقررات مختلفی سر بر آورند و دولت‌ها محدودیت‌هایی را بر این بازار نوظهور وضع کنند. برای مثال دولت آمریکا با بیتکوین مانند یک دارایی برخورد می‌کند و از آن مالیات بر دارایی دریافت می‌کند، یعنی شهروندانی که در ازای بیتکوین کالا یا خدمات می‌فروشند، موظفند ارزش بیتکوین دریافتی را در اظهارنامه‌های مالیاتی سالانه خود لحاظ کنند.
استرالیا نیز از قوانین مشابه آمریکا بهره می‌برد و بیتکوین را به‌عنوان یک دارایی شناسایی می‌کند و شهروندان موظفند در فرم‌های مالیاتی معادل دارایی بیتکوین خود را به دلار استرالیا اعلام کنند. اما همه کشورها از نظر حقوقی بیتکوین را دارایی نمی‌دانند. به عنوان نمونه در سال ۲۰۱۵ دیوان عدالت اروپا اعلام کرد که معاملات بیتکوین ذیل مقررات مربوط به معاملات ارز، اسکناس و سکه‌های مورد استفاده به‌عنوان پول قانونی قرار می‌گیرند و از مالیات ارزش‌افزوده معاف هستند. البته اگرچه خرید و فروش بیتکوین مشمول مالیات ارزش‌افزوده نمی‌شود، اما مالیات‌های دیگر مانند مالیات بر درآمد یا مالیات بر سود سرمایه، بر این رمزارز پابرجا است.
باید به این نکته نیز اشاره کرد که رفتار کشورهای اروپایی در قبال گرفتن مالیات از بیتکوین متفاوت است. برای مثال در انگستان بیتکوین به‌عنوان یک ارز خارجی شناسایی شده و قوانین مالیاتی آن‌هم مشابه ارز خارجی اعمال می‌شود. از سوی دیگر آلمان از سال ۲۰۱۳ بیتکوین را به‌عنوان یک ارز خصوصی شناسایی کرده که شامل مالیات‌هایی مانند مالیات بر سود سرمایه می‌شود. بیتکوین از نظر حقوقی در آلمان به‌عنوان یک ابزار مالی مانند سهام شناسایی و قوانین مشابه آن اعمال می‌شود. اما ژاپن موضع متفاوتی را به نمونه‌های قبلی اخذ کرده و بیتکوین را به‌عنوان یک روش پرداخت به رسمیت شناخته است، یعنی با رمزارزها مانند دارایی‌هایی رفتار می‌شود که می‌توانند در پرداخت‌ها مورد استفاده قرار بگیرند و بتوان آن‌ها را به صورت دیجیتالی منتقل کرد. بنابراین می‌توان دید که بسته به ساختار قضایی کشورها، موضع‌گیری‌ها به بیتکوین و به تبع آن قوانین مالیاتی مربوط به آن متفاوت است، برخی آن را به‌عنوان دارایی و برخی به‌عنوان ارز به رسمیت شناخته‌اند و گروه سومی از کشورها نیز رویکرد میانه‌روی را اخذ کرده‌اند.
جایگاه رمزارزها در جمهوری اسلامی ایران
اولین ورود نهادهای رسمی کشورمان به قانون‌گذاری ارزهای دیجیتال به سال ۱۳۹۸ بازمی‌گردد. دولت دوازدهم در ۵ مرداد ۱۳۹۸ مصوبه‌ای را با عنوان «تصویب‌نامه در خصوص استفاده از رمزارزها» با استناد به اصل یک‌صدوسی‌وهشتم قانون اساسی به ثبت رساند. در این مصوبه نوشته شده است: «استفاده از رمزارزها صرفاً با قبول مسئولیت خطرپذیری (ریسک) از سوی متعاملین صورت می‌گیرد و مشمول حمایت و ضمانت دولت و نظام بانکی نبوده و استفاده از آن در مبادلات داخل کشور مجاز نیست.»
این مصوبه عمدتاً با هدف قانون‌گذاری ماینینگ و استخراج بیتکوین در ایران تهیه شده بود و چهارچوب مشخصی برای وضعیت قانونی معاملات ارزهای دیجیتال در کشور ارائه نمی‌کرد. با این‌حال مواردی از جمله تأمین ارز ویژه واردات با استفاده از ارزهای دیجیتال استخراج‌شده در کشور طبق دستورالعمل‌های بانک مرکزی، الزام اخذ مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت برای راه‌اندازی مراکز استخراج رمزارز، توضیح روش‌های تأمین انرژی مراکز استخراج و شرایط اخذ مالیات از ماینرها، از دیگر بخش‌های مصوبه سال ۱۳۹۸ دولت است.
شهریور سال ۱۴۰۱ مصوبه جدیدی در رابطه با استخراج ارزهای دیجیتال با عنوان «آیین‌نامه استخراج رمزدارایی‌ها» در دولت به تصویب رسید. این مصوبه مانند تصویب‌نامه سال ۱۳۹۸ به توضیح شرایط تأمین انرژی و صدور مجوز برای مراکز استخراج ارز دیجیتال کشور اختصاص داشت. در این مصوبه نیز بانک مرکزی مجدداً موظف شده بود تا شرایط لازم برای عرضه ارزهای دیجیتال استخراج‌شده در کشور جهت استفاده در واردات را فراهم کند.
الزام قانونی طراحی رمزارز ملی و دریافت مالیات از مبادلات آن
مجدداً در شهریور سال ۱۴۰۱، سندی از سوی شورای عالی فضای مجازی منتشر و به دستگاه‌های حکومتی ابلاغ شد. در این سند ۳۹ اقدام کلان در رابطه با فضای مجازی کشور تعریف شده بود که یکی از آن‌ها «طراحی نظام رمزارز اعم از ایجاد رمزارز ملی و ساماندهی کاربری رمزارزهای جهان‌روا» بود، در این سند وزارت اقتصاد به‌عنوان متولی ساماندهی فضای ارزهای دیجیتال ایران و کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور به‌عنوان مرجع تصویب مقررات مربوط به این حوزه معرفی شده بود.
گرچه بر اساس سند راهبردی ایران در فضای مجازی، وزارت اقتصاد متولی این بازار تعیین شده بود اما، بانک مرکزی ایران در تیرماه ۱۴۰۱ در بخش‌نامه‌ای اعلام کرد که کاربران پلتفرم‌های مبادله رمزارز ایرانی از این پس می‌توانند در هر ۲۴ ساعت و به ازای هر شماره شبا، تنها ۱۰۰ میلیون تومان از حساب خود برداشت ریالی انجام دهند. در ادامه طی فاصله آذر تا دی ۱۴۰۱ سقف واریز روزانه به صرافی‌های ارز دیجیتال مطابق دستور بانک مرکزی ابتدا به ۲۵ میلیون تومان به‌ازای هر کارت بانکی (مجموعاً ۱۰۰ میلیون تومان با ۴ کارت بانکی مختلف) و سپس به ۲۵ میلیون تومان برای هر کد ملی کاهش داده شد.
مجلس شورای اسلامی در اردیبهشت ۱۴۰۲ طرحی را با عنوان «مالیات بر سوداگری و سفته‌بازی» تصویب کرد که در آن «انواع رمزپول و رمزدارایی» به‌عنوان یکی از دارایی‌ها مشمول مالیات بر عایدی سرمایه شود. این طرح در ادامه توسط شورای نگهبان تأیید نشد و برای اصلاح به مجلس بازگردانده شد. یکی از ایرادات شورای نگهبان به این طرح، نبود تعریف قانونی مشخص برای رمزپول و رمزدارایی در مقررات کشور بود. این طرح در حال حاضر همچنان توسط نمایندگان مجلس در دست بررسی بوده و نسخه‌ی اصلاح‌شده‌ی آن در اختیار شورای نگهبان قرار نگرفته است.
تعریف بانک مرکزی و مجلس از «رمزپول»
در قانون بانک مرکزی که توسط مجلس تصویب و در آذر ۱۴۰۲ از سوی رئیس‌جهمور به دستگاه‌های حکومتی ابلاغ شد، واژه «رمزپول» به این شکل تعریف شد: «نوعی پول رقومی(دیجیتال) رمزنگاری شده است که در بستر پایگاه داده اشتراکی به‌صورت متمرکز(با محوریت بانک مرکزی) یا غیرمتمرکز، ایجاد و به‌صورت غیرمتمرکز مبادله می‌شود.»
مطابق این تعریف، رمزپول را می‌تواند معادل ارز دیجیتال بانک مرکزی «Central Bank Digital Currency» یا همان «CBDC» در نظر گرفت. بخشی از این قانون به توضیح وظایف و اختیارات بانک مرکزی اختصاص داده شده و تنظیم‌گری در حوزه رمزپول‌ها و نظارت بر مبادله آن‌ها در چهارچوب قوانین مربوط، وظیفه بانک مرکزی در نظر گرفته شده است.
در آذر ۱۴۰۲ پیش‌نویس طرحی با عنوان «ساماندهی و توسعه رمزدارایی‌ها» از سوی کمیسیون اقتصادی مجلس منتشر شد. در بخش تعاریف این پیش‌نویس رمزدارایی این‌طور تعریف شده است: «هر نماد رقومی (دیجیتال) ارزش یا حق مالی یا غیرمالی که با استفاده از فناوری دفتر کل توزیع‌شده، به‌طور الکترونیک قابل نگهداری، ذخیره و انتقال است.»
۱۲ مورد تعریف دیگر شامل فناوری دفتر کل توزیع‌شده، سازوکار اجماع، رمزدارایی تضمین‌شده، رمزپول، رمزگواهی، رمزدارایی کاربردی، سپیدنامه، پایگاه معاملاتی، ارائه‌دهندگان خدمات، اطلاعات نهانی، اسرار حرفه‌ای و فعالان بازار در این پیش‌نویس آمده است. گفتنی است این پیش‌نویس بخش‌های زیادی را در حوزه ارزهای دیجیتال دربر می‌گیرد، اما از آن‌جایی که نسخه نهایی این طرح هنوز منتشر نشده و به مرحله بررسی در صحن علنی مجلس نرسیده است، نمی‌توان به جزئیات آن از نظر قانونی استناد کرد.
با توجه به مطالب فوق، رمزارزهای دیجیتال در اکثر کشورهای دنیا به‌صورت رسمی و غیررسمی درحال معامله است، به‌نحوی که برخی کشورها از این مبادلات مالیات دریافت کرده و برخی استخراج آن را هم غیرقانونی لحاظ می‌کنند. با این‌حال با پیشرفت تکنولوژی و هوش مصنوعی شاهد گسترش روزافزون ارزهای دیجیتال هستیم.
در همین راستا از مراجع قانون‌گذاری و بانکی انتظار می‌رود ضمن توسعه ارزملی و تسهیل و تسریع استخراج و مبادله آن، میزان استقبال از رمزارزهای بدون پشتوانه خارجی کاهش یابد و نقدینگی موجود در این بازار برای کشورمان حفظ شود و از طرف دیگر سرمایه امنی را برای مهندسان و کارآفرینان ایرانی رقم بزند.
