بیشتر از یک سال از شروع عالمگیر ویروس کرونا گذشته است و امروز به‌لطف تلاش‌های شبانه‌روزی پژوهشگران در آزمایشگاه‌ها، در کنار آمار روزانه تعداد مبتلایان، بهبودیافتگان و فوت‌شدگان، حالا آمار واکسن‌های تزریق‌شده هم به خبرهای تلخ قبلی افزوده‌شده است. البته این نکته را نباید فراموش کنیم که واکسن‌های توزیع‌شده از سوی تولیدکنندگان مختلف، مجوز استفاده اضطراری دریافت کرده‌اند و در مرحله چهارم کارآزمایی بالینی هستند که مدت‌ها طول می‌کشد. ازاین‌رو عوارض طولانی‌مدت این واکسن‌ها هنوز به‌طور کامل شناخته‌نشده است.
روزنامه جام جم نوشت: به‌عنوان‌مثال، توزیع واکسن جانسون‌اندجانسون چند روز پیش به‌علت گزارش شش مورد لختگی خون در آمریکا و اروپا متوقف شد تا تحقیقات بیشتری روی آن صورت بگیرد.
واکسن آسترازنکا به‌دلیل مشابه یعنی ایجاد لختگی خون، توزیع و استفاده از آن در کشورهای مختلف با تردید روبه‌رو شده است. اما پژوهشگران دانشگاه آکسفورد می‌گویند خطر لختگی خون پس از ابتلا به کووید-19، هشت برابر بیشتر از خطر شکل‌گیری لخته خون به‌دنبال تزریق واکسن آسترازنکاست و برای بیشتر مردم مزایای دریافت واکسن آسترازنکای آکسفورد بیشتر از خطرات احتمالی آن است. خوشبختانه در روزهای گذشته تزریق این واکسن در ایران نیز شروع‌شده است.
آیا تزریق واکسن آسترازنکا باعث لختگی خون می‌شود؟
حدود 20میلیون‌و200هزار دوز واکسن کووید-19 آسترازنکا از 11فروردین در انگلیس تزریق و حداقل در 79 مورد ایجاد لخته خون گزارش‌شده است. آژانس دارویی اروپا تخمین زده است تقریبا از هر یک‌میلیون‌نفری که واکسن آسترازنکا را دریافت کرده‌اند، به‌طور میانگین در بدن پنج نفر لخته خون تشکیل‌شده است. از این 79مورد، 44مورد ترومبوز سینوس وریدی مغزی (CVST) یا لخته شدن خون در مغز همراه با کاهش سطح پلاکت خون و 35مورد دیگر مربوط به ترومبوز در دیگر رگ‌های حیاتی بوده است. متاسفانه از این تعداد نیز 19نفر (13زن و 6مرد) فوت کرده‌اند.
معمولا در موارد نادری که لخته خون بروز می‌کند، میزان پلاکت‌های خون پایین می‌آید. پلاکت‌ها کوچک‌ترین سلول‌های خونی هستند و در زمان آسیب به رگ‌های خونی به بدن کمک می‌کنند تا خون لخته شده و خونریزی متوقف شود. اما اگر لخته خون زمانی ایجاد شود که به آن نیازی نیست، می‌تواند کشنده باشد و در برخی افراد بعد از تزریق دوز اول واکسن آسترازنکا لخته‌ای با نام ترومبوز سینوس وریدی مغزی یا CVST (سرواژه
cerebral venous sinus thromboembolism) شکل‌گرفته است. این نوع لخته در رگ‌های بزرگ سر ایجادشده و مانع خروج خون از مغز می‌شود. درنتیجه به رگ‌های کوچک‌مغز فشار معکوسی وارد خواهد شد و بعد خون به بافت مغز نشت می‌کند و درنهایت سکته مغزی اتفاق می‌افتد. علائم ایجاد لخته خون مثل سردرد، ظهور لکه‌های قرمز زیرپوستی، تاری دید، غش و از دست‌دادن هوشیاری و عدم توانایی حرکت قسمت‌های مختلف بدن یا کما، معمولا بین چهارتا 20روز پس از تزریق واکسن ظاهر می‌شود.
هنوز علت دقیق ایجاد لخته خون بر اثر ابتلا به کرونا نیز مشخص نیست اما احتمالا عفونت ناشی از کووید-19 می‌تواند مغزاستخوان را تخریب کرده و مانع از تولید پلاکت شود. فرضیه دیگر این است که سیستم ایمنی بدن پلاکت‌ها را از بین میبرد یا استفاده بدن از پلاکت‌ها در ترمیم ریه و سایر بافتهای آسیب‌دیده افزایش مییابد. شاید هم ترکیبی از همه این موارد علت انعقاد خون باشد. اما اگر مکانیسم ایجاد لخته خون ناشی از ویروس کرونا همان مکانیسمی باشد که در جریان تزریق واکسن آسترازنکا رخ می‌دهد، باتوجه به بالاتر بودن این خطر بعد از ابتلا به کووید-19، میتوان حدس زد خود ویروس عامل کووید-19، قدرت لخته‌کنندگی بیشتری نسبت به پروتئین اسپایک ویروس دارد. زیرا واکسن آسترازنکا از ترکیب نسخه ضعیف‌شده ویروس سرماخوردگی با پروتئین اسپایک موجود بر سطح ویروس کووید-19 ساخته شده است.
لخته شدن خون و قرصهای ضدبارداری
از میان 79 نفری که پس از دریافت واکسن آسترازنکا، در بدن‌شان لخته خون ایجاد شد، تعداد بیشتر آنها خانمهای جوان بودهاند. بههمین دلیل هم خطر لخته شدن خون حاصل از تزریق واکسن آسترازنکا را با خطر نسبی ایجاد لخته خون با مصرف قرصهای ضدبارداری (Contraceptive pill) مقایسه می‌کنند. درباره واکسن، این خطر از هر یک‌میلیون نفر، پنج نفر را تهدید می‌کند؛ درحالیکه درباره قرصهای ضدبارداری، خطر لخته شدن خون سالانه بین چهار تا 16 نفر از هر 10هزار نفر است.
عوامل ژنتیکی نیز احتمال شکل‌گیری لخته خون غیرعادی را پس از مصرف قرصهای ضدبارداری افزایش می‌دهد. برای مثال داشتن جهش ژنتیکی بر فاکتور خاصی از انعقاد خون تأثیرگذار است. شاید ایجاد لخته خون پس از تزریق واکسن آسترازنکا نیز به‌دلیل عوامل ژنتیکی باشد. اما هنوز موارد زیادی برای بررسی وجود دارد و نمیتوانیم در مورد خطر مصرف قرص ضدبارداری و تزریق واکسن آسترازنکا صحبت دقیقی کنیم. بعضی از کارشناسان نیز معتقدند چنین مقایسههایی می‌تواند تا حدودی گمراهکننده باشد. زیرا چنین خطری چندوجهی و بسیار پیچیده است و به شخص و مکانیسم زمینهساز لخته‌شدن خون بستگی دارد. از سویی، 30درصد از گزارشهای ترومبوز وریدی مغز، برای افراد زیر 30 سال است. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود افراد جوانتر در صورت امکان، از یک واکسن جایگزین استفاده کنند. دانشمندان توقف واکسیناسیون را برای هیچ فردی در هیچ گروه سنی توصیه نمیکنند، بلکه جایگزینی یک واکسن را به‌جای دیگر واکسن‌ها برای گروه سنی خاص پیشنهاد میدهند.
واکسن آسترازنکا را بزنیم یا نزنیم؟
موارد ابتلا به کرونا همچنان در بسیاری از کشورها بالاست. بنابراین با این‌که بررسی و شناخت عوارض جانبی واکسیناسیون مهم است، برای کسانی که جزو گروههای پرخطر یا آسیبپذیرند، خطر مرگ و عوارض شدید ناشی از ابتلا به کووید ـ 19 به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای بیشتر از خطر ابتلا به عارضههای پس از تزریق واکسن است.
اگر از ترس لخته‌شدن خون واکسن نزنیم، با خطر ابتلا به کرونا مواجهیم و اگر به بیماری عفونی کووید ـ 19 مبتلا شویم، با احتمال بسیار بالاتری با خطر ایجاد لخته خون روبه‌رو خواهیم بود. نتایج چند مطالعه نشان دادهاند 30 تا 70درصد افراد مبتلابه کووید ـ 19 و بستری در بخش مراقبتهای ویژه، در سیاهرگهای عمیق پا یا در ریههایشان لخته خون ایجاد می‌شود. ذاتالریه شدید و آسیب به دیگر اعضای بدن نیز از دیگر عوارض احتمالی عفونت ناشی از ابتلا به کووید ـ 19 است.
با این‌که هنوز داده زیادی درباره دوز دوم واکسن آسترازنکا جمعآوری نشده است و نتیجهگیری از آنها باید محتاطانه باشد، اما تا همین‌جا هم نشان داده شده است خطر ایجاد لخته خون بعد از دریافت این واکسن حدود هشت‌برابر و درباره واکسن‌های بر پایه امآرانای نیز حدود 10 برابر کمتر از خطر ایجاد لخته خون پس از ابتلا به بیماری کروناست. هیاهوی رسانه‌ها درباره عوارض نادر واکسن‌ها، جامعه را برای دریافت واکسن دودل کرده است، درحالیکه متخصصان می‌گویند مزایای زدن واکسن بسیار بیشتر از خطرات آن است و این در حالی است که در بسیاری از کشورها آسترازنکا، اکنون تنها واکسن در دسترس است. بنابراین باید با اطلاعرسانی بیشتر درباره علائمی مانند سردرد، تورم پاها و شکم‌درد، بهخصوص برای جوانانی که واکسینه شدهاند، خطرات بعدی احتمالی برای آنها را به صفر رساند.
