سیدعباس صالحی وزیر فرهنگ ارشاد اسلامی در اختتامیه اجلاس «تبیین اندیشه‌های امام خمینی (س) در حوزه فرهنگ و هنر» که در حرم مطهر امام خمینی برگزار شد، گفت: امام شخصیتی چندبعدی بود که ترکیب این ابعاد، آثار خودشان را در مقوله نگاه ایشان داشت. از یک سو حکیم وعارف بود، از یک سو فقیه و مجتهد و از یک سو رهبری سیاسی و بنیانگذار یک انقلاب تاریخی.
وی افزود: امام به عنوان یک حکیم و عارف، در حوزه هنر این تعبیر را دارند که «هنر انقلابی و اسلامی و دینی آن هنری است که مرکزش جمال حق است.» این جمله‌بندی مبتنی بر این نکته است که هنر فهم و خلق زیبایی است و امام، تفسیر خودش از یک هنر اسلامی را هنری می‌دانند که مرکزش جمال حق است. این بیان، سه گزاره اصلی دارد: اینکه خداوند، زیبای مطلق است.
این دانش‌آموخته حوزه علمیه افزود: امام در ۲۷ سالگی، کتاب شرح دعای سحر را تبیین می‌کنند و درباره نخستین جمله آن (اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ مِنْ بَهاَّئِک بِاَبْهاهُ) «بهاء» را جمال ذات و زیبای آشکار می‌داند. گزاره دوم امام، این است که هستی زیباست. ایشان در ۴۰ حدیث این تعبیر را دارند که همه ذرات هستی و کائنات، زیبا هستند. گزاره سوم امام درباره زیبایی این است که هستی هر چقدر خالص‌تر باشد، زیباتر است. بنابراین هیچ بخش از هستی وجود ندارد که آن را نازیبا بدانیم.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: فهم زیبایی و خلق آن، دور تسلسلی است که در جوهره هنرمند وجود دارد.
وی سپس به بُعد فقهی حضرت امام اشاره کرد و افزود: امام مجتهدی بی‌مانند در فقاهت است و روش‌شناسی فقاهتی ایشان در حوزه هنر، گره‌گشایی زیادی داشت که هنوز ناتمام است.
این مقام مسئول، ۵ روش‌شناختی کارگشای امام در حوزه هنر را چنین بر شمرد: بسیاری از عناونی که در آیات و روایات آمده، عناوین ذاتی نیست، بلکه عرَضی است. یعنی ظاهراً حکم بر آن عنوان تطبیق یافته است. مانند شطرنج که به دلیل اینکه وسیله قِمار بود، حرام اعلام شده بود. یا در بحث مجسمه‌سازی، ولو اینکه امام در مرحله فتوا احتیاط دارد، اما کاملاً این نکته را بازآفرینی می‌کند که مجسمه‌سازی به دلیل اینکه در یک جامعه نزدیک به بت‌پرستی بوده، این حکم را داشته است. یعنی نهی از تمثال بت‌ها شده است.
صالحی، درباره نکته دوم کارگشای امام خمینی در هنر، به نقش اراده و نسبت آن با عناوین اظهار داشت: گاهی به عنصر اراده در عناوین کم‌توجهی می‌شود. مثلا در بحث «تشبّه» که در تعزیه و تئاتر مطرح است، امام این نگاه را منتقل می‌کند که تشبه ذاتاً حکم حرمت ندارد.
* «عرف» سلیقه شخصی نیست
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، «جایگاه عرف» سومین نکته مطرح‌شده از سوی وزیر ارشاد در امور هنری و نسبت آن با فقه اشاره کرد و ادامه داد: عُرف در حوزه هنر داستان پردامنه‌ای دارد، مثلاً اگر به هنر واگذار می‌شود، خط‌کش سلیقه‌های شخصی مطرح نیست، بلکه عرف تعیین‌کننده معنا و مصداق است.
وزیر ارشاد افزود: کلید چهارم حضرت امام، مصلحت است. امام به خوبی این درک و نگاه را داشتند که نه تنها نظام اسلامی بلکه نظم اجتماعی، مصلحت‌هایی ایجاد می‌کند که آن‌ها، عناوین را متغیر می‌کند. امام یک فقیه اجتماع‌گرا بود و این با فقاهت فردگرایانه متفاوت است. با نگاه امام، عنصر مصلحت خیلی جاها می‌آید یا باید بیاید.
صالحی، عنصر پنجم فقاهت اجتماعی امام را «تبدل موضوعات» دانست و افزود: اینکه موضوعات تبدل ماهوی پیدا می‌کند، خیلی از موضوعات زمانه هم تبخیر شده‌اند و حکم جدید پیدا می‌کند. دیگر نمی‌شود آن‌ها را با پدیدارهای سابق شناخت، توصیف کرد و برایشان حکم صادر کرد. بنابراین جریان نظری هنر، بیش از گذشته باید از این کلید‌هایی که امام در حوزه‌های اجتماعی در اختیار گذاشته است، استفاده برد.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلام در ادامه سخنان خود یادآور شد: به نظر می‌آید امام به عنوان یک رهبر سیاسی، چارچوب‌هایی را برای هنر تعیین کرده‌اند، نخست اینکه هنر باید تفکر‌زا باشد و غفلت‌زدا. از منظر سیاسی و اجتماعی، امام اخلاقی‌بودن را عرضه می‌کنند؛ راجع به سینما این تعبیر را دارند که سینما، سینمای آموزنده و اخلاقی باشد. مرز انسان و حیوان، حتی ناطق بودن نیست، اخلاقی بودن و غیراخلاقی بودن است. هنر انسانی، هنر اخلاقی است. ویژگی سومی که امام مطرح می‌کنند، هنر متعالی هنری است که در خدمت مردم باشد. ایشان می‌فرمایند: «سینما یکی از مظاهر تمدن است که باید در خدمت این مردم باشد.» نکته چهارم این است که هنر تقویت‌کننده روح عزت باشد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: نکته دیگر اینکه هنر باید در خدمت انصاف، عدالت ملی و جهادی باشد. هنر باید زبان بی‌رسانه‌ها و زبان از کام‌بریده‌ها باشد، هم در سطح ملی و هم در سطح روابط جهانی. امام می‌فرمایند: «هنر در عرفان اسلامی، ترسیم روشن عدالت، شرافت، انصاف و تجسم تلخ‌کامی گرسنگان مغضوب و قدرت و پول است.»
