چند سالی می‌شود که وقوع سیل مناطق شمالی و جنوبی ایران را درگیر کرده و از طرف دیگر هم تغییرات شدید اقلیم در حال رخ دادن است، برخی بر این باورند که این دو نمی‌توانند همزمان با هم اتفاق بیفتند، اما چه اتفاقی در حال رخ دادن است که این گونه محیط زیست ایران را تحت تأثیر خود قرار داده است؟
به گزارش باشگاه خبرنگاران گفته می‌شود از زمان‌های ما قبل تاریخ مردم به جهت دسترسی به سیستم حمل و نقل ارزان و راحت و همچنین داشتن دسترسی به منابع غذایی و تجارت در کنار رودخانه‌ها و دریا‌ها خانه می‌ساختند.
چنانچه جمعیت انسانی در کنار منابع طبیعی آب متمرکز نبودند هیچ نگرانی از بروز سیل وجود نداشت، اما به هر حال وجود خاک حاصلخیز در کنار رودخانه‌ها منجر به جاری شدن سیلاب‌های متعدد می‌شد.
تشکیل دشت‌های سیلابی در مرز زمین‌های مسطح
بسیاری از رودخانه‌هایی که در مرز‌های زمین‌های نسبتا مسطح جاری هستند، دشت‌های سیلابی را تشکیل می‌دهند، در هنگام شدید بودن سیل، جمع شدن گل و لای بر روی زمین‌های زراعی باعث کاهش حاصلخیزی آن‌ها می‌شود.
سیل معمولاً زمانی به وقوع می‌پیوندد که سطح پست زمین از آب پر شده باشد، در بدترین حالت ممکن سیل معمولاً در زمین‌های حاشیه رودخانه‌ها جاری می‌شود. سیل زمانی رخ می‌دهد که خاک و پوشش گیاهی یک منطقه توانایی جذب کامل آب را نداشته باشد، در این زمان حجم آب به صورت غیر قابل کنترل از طریق کانال‌های رودخانه‌ای یا حفره‌های طبیعی یا مخازن آب دست ساز بشر ریزش می‌کند.
آیا می‌توان سیل و سیلاب را پیش بینی کرد؟
سیل‌ها از متداول‌ترین فجایع طبیعی در سراسر جهان به حساب می‌آیند، بر همین اساس بروز سیل امری نسبتاً قابل پیش‌بینی محسوب می‌شود.
نقش پوشش گیاهی به هنگام بارش باران‌های سنگین که باعث بروز سیلاب‌ها می‌شوند به این صورت است که ذرات آب با شاخ و برگ درختان جنگل برخورد می‌کنند و تا حد زیادی از سرعت آن‌ها کاسته می‌شود، همچنین خاک جنگل هم پوشیده از شاخ و برگ گیاهان و درختان است که باعث جذب آب می‌شود و جویبار‌هایی با آب زلال را به وجود می‌آورد.
اطلاع از چگونگی جریان، حجم، شدت، مدت، مکان و بالاخره زمان وقوع سیلاب‌ها اهمیت ویژه‌ای در طراحی و نگهداری سازه‌های مهندسی مخصوصاً تأسیسات آبی و همچنین پیش‌بینی خطرات و زیان‌های احتمالی ناشی از سیل دارد. به دلیل شرایط آب و هوایی کشورمان، سیلاب‌ها چه از نوع بهاره و ناشی از ذوب برف و چه از نوع ناگهانی ناشی از رگبار باشند، بخش عمده جریان سطحی اغلب رود‌های حوضه مرکزی را تشکیل می‌دهند.
زلزله، سیل و آتشفشان نشان دهنده طبیعت زنده هستند
بر همین اساس اویس ترابی هیدرولوژیست معتقد است که پدیده‌هایی که به وجود می‌آیند دینامیک طبیعت را تشکیل می‌دهند؛ طبیعت زنده است و دینامیک دارد. زلزله، سیل و آتشفشان همگی نشان می‌دهند که طبیعت زنده است و فعالیت می‌کند و این دینامیک باید باشد و کسی با آن مخالف نیست.
وی با بیان اینکه تعداد سیل‌هایی که واقع می‌شود و حتی سیل‌های مخرب بیشتر نشده است، اظهار کرد: چیزی که باعث وقوع سیل می‌شود، تأثیر بلا‌هایی است که خودمان بر سر خودمان آورده‌ایم.
ترابی ادامه داد: ایران در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده است و بارش‌ها در برخی از نقاط کشور ایجاد روان آب می‌کند و همین شدت بارش موجب می‌شود که سیلاب به وجود بیاید.
عوامل انسانی موجب تشدید سیلاب‌ها می‌شوند
وی با بیان اینکه عوامل انسانی نیز می‌تواند موجب تشدید سیلاب شود، افزود: انسان برای تأمین سوخت درختان را قطع می‌کند و همچنین برای تأمین موادغذایی مورد نیاز خود دام‌ها را به طور بی‌رویه به چرا می‌برد و زمین را در مسیل‌ها دستکاری می‌کند و در انتها به قوانین و مقررات و البته هشدار‌ها توجهی نمی‌کند و همه این‌ها خسارت سیل را بیشتر می‌کند.
سیل و طوفان در ایران همانند تمام جهان بیشترین خسارات و تلفات را دارند و در کشور ما بیشترین درصد اعتبارات سالانه تخصیص یافته برای طرح کاهش اثرات بلایای طبیعی، صرف جبران خسارات ناشی از سیل می‌شود.
ترابی با بیان اینکه سیل یک پدیده طبیعی است، گفت: چیزی که بیشتر مورد توجه مردم است، خسارات ناشی از بلایای طبیعی است. خسارات را ما بالا بردیم و خودمان را در معرض سیل قرار دادیم و با اینکه پیشرفت علم و تکنولوژی موجب شده تا ایمنی در سازه‌ها و تأسیسات بیشتر شود و در برابر خطراتی مثل زلزله مصونیت بیشتری داشته باشیم، اما از آن طرف تخریب محیط زیست و منابع طبیعی و دستکاری در زمین موجب می‌شود خسارات ناشی از سیل بیشتر و بیشتر شود.
نقش موثر پوشش گیاهی در به تأخیر انداختن جریان روان آب‌های سطحی
وی ادامه داد: پوشش گیاهی در به تأخیر انداختن جریان روان آب‌های سطحی موثر است و جلوی آن مانع ایجاد می‌کند، وقتی پوشش گیاهی سطح زمین تراشیده و نابود می‌شود، روان آب‌ها با سرعت زیادی حرکت می‌کنند و سیل ایجاد می‌شود. حال تخریب طبیعت و شهرسازی نامناسب اتفاق افتاده است و باید برای حل این وضعیت راهی پیدا کرد و تنها راهش هم این است که حق و حقوق طبیعت را قبول کنیم و برای مهار پدیده‌های طبیعی نمی‌توان از قوه قهریه استفاده کرد.
ترابی تصریح کرد: متأسفانه ما بسیاری از در‌ه‌ها را منحرف کردیم یا بستیم و جای آن‌ها خیابان ساختیم، این‌ها دوباره باید بازگشایی شوند، لذا اقداماتی از این دست موجب بیشتر شدن خسارت سیل شده است و اگر دوباره بازگشایی و اصلاح شوند، شاهد کم شدن خسارات ناشی از وقوع سیل خواهیم بود.
تغییرات اقلیم علت وقوع سیل‌های اخیر نیست
این هیدرولوژیست معتقد است که بارش‌های اخیر و سیلاب‌هایی که در ایران رخ می‌دهد ناشی از تغییرات اقلیم نیست.
وی معتقد است تغییر اقلیم مسأله‌ای است که هنوز دانشگاهی سر این موضوع در ایران به توافق نرسیده است که تغییرات اقلیم صورت گرفته یا نه.
اما قهرودی استاد دانشگاه شهید بهشتی و ژئومورفولوژیست در این باره اظهار کرد: شواهدی که وجود دارد که نشان می‌دهد از ۱۰ هزار سال پیش حدود ۹۰ بار اقلیم ایران تغییر کرده است، یعنی شواهد تغییر اقلیمی در ایران وجود دارد. در یک دوره زمانی بلندمدت در دوره اخیر افزایش سیلاب‌ها را قبول دارم، اما درباره ارتباط آن با تغییر اقلیم بررسی‌هایی انجام دادم که نشان می‌دهد که میزان دما در ۴۰ تا ۴۸ ایستگاه در کل ایران تا حدی افزایش یافته است، به این معنی که احتمال اینکه دما در اواخر اسفند ماه و اوایل فروردین ماه افزایش پیدا کند و بارش باران شروع شود و سیل بیاید، بسیار است.
کاهش آستانه بارش باران در تهران به ۳۰ میلیمتر
وی در خصوص وقوع سیل در برخی از مناطق کشور از جمله تهران بیان کرد: تهران سیل دارد و سیل‌هایش هم موضعی است. همچنین آستانه بارش باران در تهران در سال‌های گذشته ۶۰ تا ۷۰ میلیمتر بود، اما اکنون با ۳۰ میلیمتر باران در تهران سیل ایجاد می‌شود. مسأله دیگر در تهران تسطیح زمین‌های مناطق است، به طوری که شیب‌ها به سمت زهکشی‌ها نیست و این موضوع به تهران آسیب زده است، مثلاً جایی در حال حاضر که محل عبور سیل است دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات می‌باشد که این دانشگاه تپه بین فرحزاد و حصارک را خریداری و سطح آن را صاف کرده است، در حالی که در گذشته در فرحزاد و حصارک سیل اتفاق نیفتاده، اما اکنون این ساختمان مرز خط تقسیم آب را از بین برده است.
زهکشی نامناسب، منشأ وقوع بیشتر سیل‌های شمال کشور
قهرودی اشاره‌ای نیز به سیل گلستان کرد و گفت: در گذشته هم در گلستان وقوع چنین سیل‌هایی را داشتیم و این گونه نیست که این سیل‌ها اکنون به وجود آمده باشند. علت وقوع بخشی از سیل‌های شمال کشور هم از بین رفتن جنگل‌ها نیست، چراکه بعضی از درخت‌ها خشک شده‌اند و با سیل حرکت می‌کنند و مسیل سیل را ایجاد می‌کنند.
وی با بیان اینکه منشأ وقوع بیشتر سیل‌های شمال کشور هم زهکشی نامناسب است، افزود: سیل‌های جنوب کشور که رود کارون را درگیر می‌کند متفاوت است، حوزه دز بسیار بزرگ است و از اراک تا خرمشهر امتداد دارد، اما ما در این مناطق میزان زیادی سد نداریم.
نقش سدها در جلوگیری از وقوع سیلاب‌ها
سوالی که ایجاد می‌شود این است که چرا در ایران این همه تغییرات ایجاد شده، اما در کشور‌های اطراف ایران این چنین نیست؟
قهرودی در این خصوص گفت: چیزی که از لحاظ آسیب‌پذیری مهم است این است که بپذیریم در مرز تغییر هستیم، اما به عنوان مثال در دوره‌ای سدسازی در ایران رواج پیدا کرد و بعد دیدند که سدها خالی رها شده و آبی در آن‌ها وجود ندارد. اکنون برخی سدها را احیا می‌کنند و حجم آبی را که در آن‌ها ایجاد می‌شود، اصلا نمی‌دانند کجا جمع کنند، بنابراین بلاتکلیف هستند که آیا ذخیره سازی کنیم یا رها کنیم؟
وی ادامه داد: همچنین در کنار اینکه در مرز گذار هستیم، کوه‌های بسیار بلندی داریم. ارتفاع‌های بالای ۳۰۰۰ متر در ایران است و ما تغییر اقلیم را بر اساس ارتفاع هم داریم و وقتی تغییراتی رخ می‌دهد، این تغییرات در ایران شدتش بیشتر است، بنابراین درست است که مدیریت ما، ما را آسیب‌پذیر می‌کند، اما معتقدم با هر نوع مدیریتی ما باز هم این تغییرات را داریم و برای همین باید آماده چنین تغییراتی باشیم.
آیا آب تجدید شونده است؟
این استاد دانشگاه شهید بهشتی گفت که طبق فرضیه‌های ما آب کالای تجدید شونده است که این نظریه برای کشور‌هایی که اقلیمی خشکی دارند غلط است، این نظریه برای اقلیم‌های مرطوب است و در کشور‌های دیگر آب دریا‌ها به کوهستان می‌رود و تبدیل به باران شده و وارد رودخانه و دوباره وارد دریا می‌شود، اما در کشور ما این سیکل ناقص است. از اقلیم‌های دیگر بخشی از باران وارد ایران می‌شود و به دو رشته کوه برخورد می‌کند و برخی رد می‌شود و برخی منجر بارش می‌شود. ما جز سفید رود و کارون در سایر نقاط کشور سیکل کاملی نداریم، به همین دلیل در برنامه‌ریزی‌ها نباید آب را جزء کالا‌های تجدیدپذیر در نظر بگیریم.
ناصر کرمی اقلیم شناس درباره اینکه وقوع سیل تا چه زمانی در کشور ما ادامه دارد و آیا همچنان رخ می‌دهد؟ گفت: تکرار وقوع پدیده‌ای غیر نرمال می‌تواند فرض تغییر اقلیم را تشدید کند.
آیا بارش‌های سیلابی فراتر از نرمال نشانه دوره ترسالی است؟
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا بارش‌های سیلابی فراتر از نرمال می‌توانند نشانه فرا رسیدن دوره ترسالی باشند؟ گفت: هیچ رخداد منفرد اقلیمی و همچنین هیچ بیلان و بارش سالانه‌ای نشانه آغاز یا پایان هیچ دوران اقلیمی نیست و با یک یا دو سال بارش یا عدم بارش هرگز نمی‌توان گفت دورانی آغاز شده یا پایان یافته است.
کرمی با بیان اینکه ممکن است این بارش‌ها در نتیجه بارورسازی ابر‌ها باشند، گفت: این یک شایعه مبتذل است که ترول‌های فضای مجازی راه انداخته‌اند. اگر همه امکانات بشر برای بارورسازی ابر‌ها ضرب در هزار هم بشود، نمی‌تواند چنین حجمی از بارش را ایجاد کند که در این یک ماه در ایران شاهد بوده‌ایم.
حال باید اندیشید که با این پدیده که در چند سال اخیر هر چند وقت یکبار در کشورمان مهمان می‌شود چه کرد، انسان که خود عامل اصلی وارد آمدن خسارت به زمین است، آیا می‌تواند راه حلی را برای بهبود وضعیت و یا جلوگیری از این پدیده خود ساز پیدا کند یا نه؟
