این امر مسلم است که در منابع دینی ما مطالبی طبی یافت می‌شود که در آنها مجموعه دستورات طبى و بهداشتى نقل شده است؛ مثلاً در آیه 69 سوره نحل به اهمیت عسل اشاره شده؛ مطلبی که امروزه در علوم جدید به اثبات رسیده است، همچنین تعبیرات دیگرى که پرده از روى مسائل بهداشتى و درمانى برمىدارد؛ از جمله دستور معروف پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله مبنی بر اینکه "تا گرسنه نشدهاید غذا نخورید و تا کاملًا سیر نشدهاید دست از غذا بکشید."[1]
اما باید در استناد دستورات بهداشتی به ائمه اطهار علیهم السلام از بی‌دقتی و تساهل خودداری کنیم. میراث ارزشمند روایی با کوشش‌های بسیاری به دست ما رسیده است. علما و دانشمندان شیعه سینه به سینه مطالب اهل‌بیت علیهم السلام را به یکدیگر منتقل کرده و در قالب رساله‌ها و کتب به شاگردان خود آموخته و اجازۀ نقل آنها را به آنان داده‌اند، از این جهت است که برای استناد روایتی به امام معصوم نیازمند حجت و دلیلیم، نمی‌توانیم هر مطلبی را ــ ولو آن مطلب بسیار درست هم باشد ــ به یکی از حضرات معصومین علیهم السلام نسبت دهیم؛ بلکه باید سند و مدرک آن سخن را بررسی کنیم و میزان اعتبار آن را بسنجیم.[2]
«رساله ذهبیة» یا «طب الرضا علیه السلام» یکی از کتاب‌های مشهوری است که در زمینه طب و درمان نوشته شده و به امام رضا علیه السلام نسبت داده شده است. گفته می‌شود این رساله را آن حضرت به‌درخواست مأمون عباسی نوشته است. وجه تسمیه آن به رساله ذهبیه (کتاب طلایی) این است که مأمون دستور داده است آن را با آب طلا بنویسند.[3]
علامه مجلسی در قرن یازدهم این رساله را در بخش جهان‌شناسی کتاب بحارالانوار نقل کرده است و بعد از آن بود که این کتاب شهرت یافت. قبل از علامه مجلسی فقط در دو منبع نام این کتاب مشاهده می‌شود: شیخ طوسی (م460ق) در کتاب الفهرست و ابن‌شهرآشوب (م588ق) در کتاب معالم العلما. این دو بزرگوار از این رساله با نام «الرسالة المذهبة» نام می‌برند و آن را از جمله آثار محمّدبن حسن‌بن جمهور عمّی بصری می‌دانند؛ البته توضیحی درباره محتوای این کتاب و جزئیات مربوط به تألیف آن بیان نشده است.[4]
سیدبن طاووس (م664ق) در کتاب «الأمان من اخطار الأسفار و الأزمان» وقتی درباره مباحث بهداشتی و درمانی به معرفی کتب می‌پردازد، اسمی از این رساله نمی‌برد.[5] علامه مجلسی نسخه‌ای از این رساله را به‌خط علامه کرکی (م940ق) پیدا و در بحارالانوار عین آن را نقل کرده است[6] با وجود این، محقق کرکی در موسوعه فقهی خود (جامع المقاصد) اصلاً به این رساله استناد نکرده و از آن نام هم نبرده است. سایر فقها هم در مدت 700 سال (تا زمان علامه مجلسی) اصلاً به این کتاب استناد نکرده‌اند. بعد از قرن یازدهم بود که این کتاب مورد توجه قرار گرفت و شروح و ترجمه‌های زیادی درباره آن نوشته شد.[7]
شیخ حر عاملی (م1104ق) که از معاصرین علامه مجلسی بوده، این رساله را از کتاب‌های غیر قابل اعتماد معرفی کرده است.[8] دربارۀ محمدبن حسن‌بن جمهور (راوی اصلی این رساله) لازم به ذکر است که نجاشی او را فردی «ضعیف الحدیث» و «فاسد المذهب» معرفی کرده[9] و شیخ طوسی هم او را «غالی» دانسته است.[10] غالی یعنی کسی که اعتقادات افراطی نسبت به معصومین علیهم السلام دارد. شیخ طوسی تصریح می‌کند که در روایات او غلو و تخلیط وجود دارد.[11]
ممکن است برخی با ادعای تساهل در مطالب غیرفقهی، ضعف سندیِ رساله ذهبیّه را توجیه کنند، در جواب می‌گوییم که این ادعا در موردی صحیح است که قرائن متنی؛ اعتبار متن حدیث یا مضمون آن را اثبات کنند، در حالی که درباره این رساله چنین امری وجود ندارد.[12] بلکه برخی قرائن در متن آن وجود دارد که به اعتبارش خدشه وارد می‌کند، از جمله اینکه این رساله با متون طبی معاصر با امام رضا علیه السلام، مانند رساله طبی بختیشوع‌بن جبرائیل (م256ق)، کاملاً مشابهت دارد و حاوی مطلب خاصی غیر از آنها نیست.
اشکالات محتوایی دیگری نیز در این رساله به چشم می‌خورد، از جمله اینکه نویسنده در بخشی از این رساله، به مأمون عباسی توصیه می‌کند بعد از حجامت «تریاق اکبر» تناول کند.[13] تریاق اکبر (فاروق)، دارویی ترکیبی است و اجزای اصلی این دارو، عبارت‌اند از: شراب، گوشت مارِ افعی و جندبیدستر که بیضه یک نوع سگ است.[14] خوردن این دارو به‌سبب دارا بودن اجزای نجس و حرام، جایز نیست.[15] البته شارحین رساله ذهبیه، سعی کرده‌اند که با دلایلی ضعیف، این قسمت کتاب را توجیه کنند.[16]
آیت‌الله مددی یکی از اساتید مطرح سندشناسی در حوزه علمیه قم معتقد است: در مقابل علوم یونانی دو جریان افراطی و تفریطی در جامعه اسلامی به وجود آمد؛ از یک طرف زنادقه و ملاحده، سعی داشتند اسلام را دینی مخالف علم جلوه دهند و از طرف دیگر، برخی سعی کرده‌اند بعضی از مطالب علمی جدید را به اسم اهل‌بیت علیهم السلام جعل کنند.
به‌نظر ایشان، رساله ذهبیه توسط یک طبیب نوشته شده و آن را به اسم امام رضا علیه السلام جعل کرده و سپس آن را به محمدبن جمهور داده است. محمدبن جمهور از کسانی است که معتقد بوده است لازم نیست احادیث را با اجازه استاد نقل کرد، بلکه کتابی که به نحو و جاده هم رسیده باشد، می‌توان از احادیثش بهره برد. این شخص با ساده‌لوحی و در حالی که این رساله شرایط لازم برای استناد را نداشته، این کتاب را وارد کتب حدیثی کرده است.[17]
در نتیجه: رساله ذهبیه یا طب الرضا علیه السلام شرایط لازم برای استناد به امام رضا علیه السلام را ندارد؛ زیرا اولاً؛ تا قبل از علامه مجلسی اثری از این کتاب و روایاتش در منابع حدیثی وجود ندارد؛ ثانیاً؛ راوی اصلی این کتاب (محمدبن جمهور) از جهت نقل حدیث، ضعیف بوده و اعتقادات فاسدی داشته است؛ ثالثاً؛ محتوای این کتاب، در بعضی موارد به‌هیچ‌وجه قابل قبول نیست؛ مانند آنچه درباره تریاق اکبر بیان کرده است.
* حجت‌الاسلام ابوالفضل توسلی‌زاده استاد حوزه علمیه قم
------------------
پی‌نوشت:
[1]. علامه محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، دار إحیاء التراث العربی، چ2، بیروت، 1403ق، ج59، ص290.
[2]. سخنان استاد سیفی مازندرانی دربارۀ طب اسلامی
[3]. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، موسسة آل‌البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، چ1، بیروت، 1429ق، ج19، ص268.
[4]. شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، مکتبة المحقق الطباطبائی، چ1، قم، 1420ق، ص413. ــ ابن‌شهرآشوب مازندرانی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا، المطبعة الحیدریة، چ1، نجف، 1380ق، ص103.
[5]. سیدبن طاوس، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام چ1، قم، 1409ق، ص165: قسطابن لوقا ــ الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، ص152: برء ساعة.
[6]. علامه محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص306.
[7]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، اسماعیلیان، قم، 1408ق، ج10، ص46.
[8]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام، چ1، قم، 1409ق، ج30، ص159.
[9]. احمدبن علی نجاشی، رجال نجاشی، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، چ6، قم، 1365ش، ص337.
[10]. شیخ طوسی، رجال شیخ طوسی، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، چ3، قم، 1373ش، ص364.
[11]. شیخ طوسی، الفهرست، ص413.
[12]. احمد عابدی و جعفر نکونام و هادی نصیری، تردیدهای آشکار و نهان علامه مجلسی درباره اعتبار رساله ذهبیه، مجله پژوهش دینی، شماره 23، پاییز و زمستان 1390ش، ص 125 ــ 145.
[13]. منسوب به امام رضا(ع)، طب الإمام الرضا علیه السلام (الرسالة الذهبیة)، دارالخیام، چ1 قم، 1402ق، ص60.
[14]. محمد طاهربن علی صدیقی هندی، مجمع بحار الأنوار فی غرائب التنزیل و لطائف الأخبار، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، چ3، 1387ق، ج5، ص479.
[15]. علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام، چ1، 1414ق، ج12، ص140.
[16]. بحار الأنوار، ج59، ص346 ــ محمّدبن حسن مشهدی، الفوائد الرضویه، قم، العلمیه، چ1، 1400ق، ص96.
[17]. «قلمرو دین در عرصه طب» در جلسه گروه علمی فلسفه دین.
به گزارش تسنیم، آیت‌الله فاطمی‌نیا استاد اخلاق در بیانی در این باره گفته است: رساله ذهبیه را به حضرت رضا(ع) نسبت دادند، بنده رفتم تحقیق کردم، دیدم این کتاب از اساس ساخته و پرداخته است. رساله ذهبیه یک راوی دارد و آن هم محمدبن جمهور عمی و این هم مقبول رجال نیست و نوشته‌اند «لاتکتب روایته» و یا «لایقبل حدیثه». اینکه گفته‌اند امام رضا(ع) برای مأمون نامه طبی نوشته‌اند این غلط است. امام رضا(ع) هرگز برای مأمون رساله‌ای طبی ننوشته‌اند. رساله ذهبیه از اساس دروغ است.
اما باید در استناد دستورات بهداشتی به ائمه اطهار علیهم السلام از بی‌دقتی و تساهل خودداری کنیم. میراث ارزشمند روایی با کوشش‌های بسیاری به دست ما رسیده است. علما و دانشمندان شیعه سینه به سینه مطالب اهل‌بیت علیهم السلام را به یکدیگر منتقل کرده و در قالب رساله‌ها و کتب به شاگردان خود آموخته و اجازۀ نقل آنها را به آنان داده‌اند، از این جهت است که برای استناد روایتی به امام معصوم نیازمند حجت و دلیلیم، نمی‌توانیم هر مطلبی را ــ ولو آن مطلب بسیار درست هم باشد ــ به یکی از حضرات معصومین علیهم السلام نسبت دهیم؛ بلکه باید سند و مدرک آن سخن را بررسی کنیم و میزان اعتبار آن را بسنجیم.[2]
«رساله ذهبیة» یا «طب الرضا علیه السلام» یکی از کتاب‌های مشهوری است که در زمینه طب و درمان نوشته شده و به امام رضا علیه السلام نسبت داده شده است. گفته می‌شود این رساله را آن حضرت به‌درخواست مأمون عباسی نوشته است. وجه تسمیه آن به رساله ذهبیه (کتاب طلایی) این است که مأمون دستور داده است آن را با آب طلا بنویسند.[3]
علامه مجلسی در قرن یازدهم این رساله را در بخش جهان‌شناسی کتاب بحارالانوار نقل کرده است و بعد از آن بود که این کتاب شهرت یافت. قبل از علامه مجلسی فقط در دو منبع نام این کتاب مشاهده می‌شود: شیخ طوسی (م460ق) در کتاب الفهرست و ابن‌شهرآشوب (م588ق) در کتاب معالم العلما. این دو بزرگوار از این رساله با نام «الرسالة المذهبة» نام می‌برند و آن را از جمله آثار محمّدبن حسن‌بن جمهور عمّی بصری می‌دانند؛ البته توضیحی درباره محتوای این کتاب و جزئیات مربوط به تألیف آن بیان نشده است.[4]
سیدبن طاووس (م664ق) در کتاب «الأمان من اخطار الأسفار و الأزمان» وقتی درباره مباحث بهداشتی و درمانی به معرفی کتب می‌پردازد، اسمی از این رساله نمی‌برد.[5] علامه مجلسی نسخه‌ای از این رساله را به‌خط علامه کرکی (م940ق) پیدا و در بحارالانوار عین آن را نقل کرده است[6] با وجود این، محقق کرکی در موسوعه فقهی خود (جامع المقاصد) اصلاً به این رساله استناد نکرده و از آن نام هم نبرده است. سایر فقها هم در مدت 700 سال (تا زمان علامه مجلسی) اصلاً به این کتاب استناد نکرده‌اند. بعد از قرن یازدهم بود که این کتاب مورد توجه قرار گرفت و شروح و ترجمه‌های زیادی درباره آن نوشته شد.[7]
شیخ حر عاملی (م1104ق) که از معاصرین علامه مجلسی بوده، این رساله را از کتاب‌های غیر قابل اعتماد معرفی کرده است.[8] دربارۀ محمدبن حسن‌بن جمهور (راوی اصلی این رساله) لازم به ذکر است که نجاشی او را فردی «ضعیف الحدیث» و «فاسد المذهب» معرفی کرده[9] و شیخ طوسی هم او را «غالی» دانسته است.[10] غالی یعنی کسی که اعتقادات افراطی نسبت به معصومین علیهم السلام دارد. شیخ طوسی تصریح می‌کند که در روایات او غلو و تخلیط وجود دارد.[11]
ممکن است برخی با ادعای تساهل در مطالب غیرفقهی، ضعف سندیِ رساله ذهبیّه را توجیه کنند، در جواب می‌گوییم که این ادعا در موردی صحیح است که قرائن متنی؛ اعتبار متن حدیث یا مضمون آن را اثبات کنند، در حالی که درباره این رساله چنین امری وجود ندارد.[12] بلکه برخی قرائن در متن آن وجود دارد که به اعتبارش خدشه وارد می‌کند، از جمله اینکه این رساله با متون طبی معاصر با امام رضا علیه السلام، مانند رساله طبی بختیشوع‌بن جبرائیل (م256ق)، کاملاً مشابهت دارد و حاوی مطلب خاصی غیر از آنها نیست.
اشکالات محتوایی دیگری نیز در این رساله به چشم می‌خورد، از جمله اینکه نویسنده در بخشی از این رساله، به مأمون عباسی توصیه می‌کند بعد از حجامت «تریاق اکبر» تناول کند.[13] تریاق اکبر (فاروق)، دارویی ترکیبی است و اجزای اصلی این دارو، عبارت‌اند از: شراب، گوشت مارِ افعی و جندبیدستر که بیضه یک نوع سگ است.[14] خوردن این دارو به‌سبب دارا بودن اجزای نجس و حرام، جایز نیست.[15] البته شارحین رساله ذهبیه، سعی کرده‌اند که با دلایلی ضعیف، این قسمت کتاب را توجیه کنند.[16]
آیت‌الله مددی یکی از اساتید مطرح سندشناسی در حوزه علمیه قم معتقد است: در مقابل علوم یونانی دو جریان افراطی و تفریطی در جامعه اسلامی به وجود آمد؛ از یک طرف زنادقه و ملاحده، سعی داشتند اسلام را دینی مخالف علم جلوه دهند و از طرف دیگر، برخی سعی کرده‌اند بعضی از مطالب علمی جدید را به اسم اهل‌بیت علیهم السلام جعل کنند.
به‌نظر ایشان، رساله ذهبیه توسط یک طبیب نوشته شده و آن را به اسم امام رضا علیه السلام جعل کرده و سپس آن را به محمدبن جمهور داده است. محمدبن جمهور از کسانی است که معتقد بوده است لازم نیست احادیث را با اجازه استاد نقل کرد، بلکه کتابی که به نحو و جاده هم رسیده باشد، می‌توان از احادیثش بهره برد. این شخص با ساده‌لوحی و در حالی که این رساله شرایط لازم برای استناد را نداشته، این کتاب را وارد کتب حدیثی کرده است.[17]
در نتیجه: رساله ذهبیه یا طب الرضا علیه السلام شرایط لازم برای استناد به امام رضا علیه السلام را ندارد؛ زیرا اولاً؛ تا قبل از علامه مجلسی اثری از این کتاب و روایاتش در منابع حدیثی وجود ندارد؛ ثانیاً؛ راوی اصلی این کتاب (محمدبن جمهور) از جهت نقل حدیث، ضعیف بوده و اعتقادات فاسدی داشته است؛ ثالثاً؛ محتوای این کتاب، در بعضی موارد به‌هیچ‌وجه قابل قبول نیست؛ مانند آنچه درباره تریاق اکبر بیان کرده است.
* حجت‌الاسلام ابوالفضل توسلی‌زاده استاد حوزه علمیه قم
------------------
پی‌نوشت:
[1]. علامه محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، دار إحیاء التراث العربی، چ2، بیروت، 1403ق، ج59، ص290.
[2]. سخنان استاد سیفی مازندرانی دربارۀ طب اسلامی
[3]. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، موسسة آل‌البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، چ1، بیروت، 1429ق، ج19، ص268.
[4]. شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، مکتبة المحقق الطباطبائی، چ1، قم، 1420ق، ص413. ــ ابن‌شهرآشوب مازندرانی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا، المطبعة الحیدریة، چ1، نجف، 1380ق، ص103.
[5]. سیدبن طاوس، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام چ1، قم، 1409ق، ص165: قسطابن لوقا ــ الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، ص152: برء ساعة.
[6]. علامه محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص306.
[7]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، اسماعیلیان، قم، 1408ق، ج10، ص46.
[8]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام، چ1، قم، 1409ق، ج30، ص159.
[9]. احمدبن علی نجاشی، رجال نجاشی، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، چ6، قم، 1365ش، ص337.
[10]. شیخ طوسی، رجال شیخ طوسی، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، چ3، قم، 1373ش، ص364.
[11]. شیخ طوسی، الفهرست، ص413.
[12]. احمد عابدی و جعفر نکونام و هادی نصیری، تردیدهای آشکار و نهان علامه مجلسی درباره اعتبار رساله ذهبیه، مجله پژوهش دینی، شماره 23، پاییز و زمستان 1390ش، ص 125 ــ 145.
[13]. منسوب به امام رضا(ع)، طب الإمام الرضا علیه السلام (الرسالة الذهبیة)، دارالخیام، چ1 قم، 1402ق، ص60.
[14]. محمد طاهربن علی صدیقی هندی، مجمع بحار الأنوار فی غرائب التنزیل و لطائف الأخبار، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، چ3، 1387ق، ج5، ص479.
[15]. علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام، چ1، 1414ق، ج12، ص140.
[16]. بحار الأنوار، ج59، ص346 ــ محمّدبن حسن مشهدی، الفوائد الرضویه، قم، العلمیه، چ1، 1400ق، ص96.
[17]. «قلمرو دین در عرصه طب» در جلسه گروه علمی فلسفه دین.
به گزارش تسنیم، آیت‌الله فاطمی‌نیا استاد اخلاق در بیانی در این باره گفته است: رساله ذهبیه را به حضرت رضا(ع) نسبت دادند، بنده رفتم تحقیق کردم، دیدم این کتاب از اساس ساخته و پرداخته است. رساله ذهبیه یک راوی دارد و آن هم محمدبن جمهور عمی و این هم مقبول رجال نیست و نوشته‌اند «لاتکتب روایته» و یا «لایقبل حدیثه». اینکه گفته‌اند امام رضا(ع) برای مأمون نامه طبی نوشته‌اند این غلط است. امام رضا(ع) هرگز برای مأمون رساله‌ای طبی ننوشته‌اند. رساله ذهبیه از اساس دروغ است.
