این محله علاوه بر بافت سنتی و تاریخی یادآور زندگی امام‌خمینی(ره) بنیانگذار انقلاب اسلامی است. بعد از انقلاب این محله به واسطه قرار گرفتن در دامنه جنوبی رشته کوه البرز و داشتن آب و هوایی مناسب میزبان امام‌خمینی(ره) بود. بنیانگذار انقلاب اسلامی در دوران بیماری به توصیه پزشکان نیازمند سکونت در محله‌ای بود که آب و هوایی مناسب داشته باشد. اگرچه کاخ نیاوران و کاخ سعدآباد علاوه بر قرار گرفتن در چنین آب و هوایی امکانات مجللی داشت، اما ساده‌زیستی امام‌خمینی(ره)، او را به سمت محله جماران کشاند. خانه امام در کنار حسینیه جماران ریشه انقلاب را به این محله قدیمی گره زد. چنان‌که سران بلندپایه نظام مانند مرحوم آیت الله هاشمی تقریبا تمام سال‌های بعد از انقلاب را در محله جماران زندگی کرد.
به گزارش همشهری بافت سنتی و تاریخی جماران به این محله هویت داده است. طوری که تصمیم‌گیری درباره حفظ بافت سنتی آن در دستور کار شهرداری تهران قرار دارد و اینکه چگونه می‌شود جماران به هویتی در دسترس برای آیندگان تبدیل شود.
عبدالرضا گلپایگانی، معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران می‌گوید: «موضوع جماران از چند وجه قابل بررسی است و برای تصمیم‌گیری حتما باید به این وجوه توجه شود. بحث انتخاب امام خمینی(ره) برای سکونت در محله جماران یک موضوع کلیدی و مهم است. اینکه چرا امام‌خمینی(ره) جماران را انتخاب کردند. اینها موضوع کلیدی است که برای شناخت درست انقلاب و شناخت شخصیت امام نمی‌شود این موارد را نادیده گرفت. زمانی که مشکل قلبی برای امام پیش آمد، پزشکان توصیه کردند که محل سکونت امام نزدیک بیمارستان باشد و هوای مناسبی داشته باشد. امام همان موقع می‌توانست در کاخ سعدآباد و کاخ نیاوران زندگی کند. چرا چنین کاری نکرد؟ در واقع این یک مسئله مهم است، چراکه کاخ سعدآباد و نیاوران به بیمارستان نزدیک هستند و هوای خوبی هم دارند. اما موضوع زندگی امام چیز دیگری بود و می‌خواست در کنار مردم و در فضایی باشد که روحیه طاغوتی بر آن حاکم نباشد. خیلی‌ها بعد از انقلاب رفتند و بعضا در نزدیکی کاخ زندگی کردند، ولی امام کاخ را انتخاب نکرد. این برای تاریخ انقلاب اسلامی مهم است. آن چیزی که سبب شد امام جماران را برای سکونت خود انتخاب کنند یا به پیشنهاد آقای امام جمارانی چنین کاری انجام دهند، ریشه در شخصیت تاریخی ایشان دارد و ما نباید این را فراموش کنیم.»
محله جماران از منظر شهرسازی اهمیت ویژه‌ای دارد. در اواخر دوره محمدباقر قالیباف، شهردار وقت تهران 2باغ خسروشاهی و امیر سلیمانی توسط شهرداری تملک شدند و تبدیل باغات به فضای سبز عمومی طراوت خاصی به این محله داده است. گلپایگانی معتقد است: «بحثی که ما از جنبه شهرسازی داریم، متأثر از انتخاب امام خمینی(ره) است و باید آن را به نسل‌های بعدی انتقال دهیم. شناخت شخصیت امام به شناخت نوشته‌ها و گفته‌های ایشان است، اما بخش دیگری از این شناخت به مکان رویدادی است که اتفاقات متاثرکننده تاریخ ایران و حتی جهان را شامل می‌شود. اگر بخواهیم شخصیت امام را که از نظر ما تاریخ جهان را متحول کرده است درست بشناسیم باید به همه جوانب آن بپردازیم. بخشی از آن هم به محل سکونت امام برمی‌گردد و محلی که مردم می‌خواهند با بازدید از آن با نوع زندگی امام آشنا شوند.» او ادامه می‌دهد: «این انتخاب هوشمندانه امام از روی اعتقاد ایشان است و زندگی در کنار مردم و در سطح مردم برای امام مهم بوده است. این رمزی است که عشق مردم و بسیجی‌ها به امام داشتند و وقتی آن فضای زندگی ایشان را از نزدیک می‌دیدند، این عشق دوچندان می‌شد. یعنی زمانی که حسینیه جماران را می‌دیدند که در نهایت سادگی است، این عشق و علاقه بیشتر می‌شد و وقتی حرف و عمل امام یکی بود، این شناخت و محبت نسبت به ایشان تبدیل به عشق می‌شده است. محبت امام در دل همه بود ولی وقتی کلامشان را می‌دیدند، این به عشق تبدیل می‌شد. اینها بحث‌های خیلی ریشه‌داری است که به رفتار امام خمینی ارتباط پیدا می‌کرد. این موضوع را نباید فراموش کنیم.»
سکونتگاه‌های رهبران بزرگ دنیا
آیا این اختراع ما در حوزه شهرسازی دنیا و در حفظ مکان رویدادها‌ست که بگوییم این مکان‌ها حفظ شود، یا اینکه در دنیا نمونه دارد. این صحبتی است که معاون شهردار تهران مطرح می‌کند و ادامه می‌دهد که با یک مطالعه می‌توان دریافت که در کشورهای دیگر هم برای نلسون ماندلا در آفریقای جنوبی، محمدعلی جناح در پاکستان، مهاتما گاندی در هند، لینکلن در آمریکا، آتاتورک در ترکیه و... مشاهده کرده‌ایم. گلپایگانی می‌گوید: «البته آتاتورک در یونان به دنیا آمده و آمدند ماکت خانه‌اش را در استانبول هم ساختند. اینها چیزهایی نیست که اختراع ما باشد و مردم و نسل‌های بعدی حق‌شان است که نسبت به بنیانگذار جمهوری اسلامی اطلاعات دقیقی داشته باشند. ما که نمی‌توانیم حق نسل آینده را از آنها بگیریم. حالا مابه‌ازای آن در شهرسازی چه شده است؟»
ابتدای دهه80
در اواخر دهه70 و اوایل دهه80 طرح‌هایی به تصویب رسیده‌اند که اکنون با تمهیدات شهرداری تهران برای حفظ و نوسازی بافت سنتی و تاریخی جماران نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. معاون معماری و شهرسازی شهرداری تهران می‌گوید: «قبل از سال80 و در چند مرحله مصوباتی در کمیسیون ماده5 داشته که مبتنی بر حفظ خانه امام و حفظ محله جماران و همان چیزی که امام انتخاب کردند، بوده و تا رفته در قانون برنامه سوم توسعه بند «د» ماده166 تبدیل به قانون شده است. صراحتا در قانون مصوبه مجلس و در این بند قانون گفته شده که برای بافت سنتی و تاریخی محله جماران یک مکانیسم قانونی درنظر بگیرید. اگر که نیاز به تملک است، تملک شود و وزارت شهرسازی وظیفه دارد که زمین معوض را در اختیار شهرداری تهران بگذارد. آن بخش‌هایی هم که تملک شده، تبدیل به فضای گردشگری می‌شود؛ یعنی کاملا یک مکانیسم قانونی مصوبه مجلس برای این موضوع هست.» او ادامه می‌دهد: «براساس همین مصوبه مجلس هم شورای‌عالی معماری و شهرسازی در سال80 مصوبه‌ای داشت که محدودیت‌هایی در ساخت‌وسازها ایجاد کرد. همان مصوبه قانونی مجلس چیزی است که باید به آن احترام گذاشت و ما نمی‌توانیم مصوبه‌ای در شورای‌عالی معماری و شهرسازی بگذرانیم که مصوبه مجلس را تحت‌الشعاع قرار دهد. آخرین مصوبه شورای‌عالی برای ما ملاک عمل است. طوری که محدودیت‌هایی در ارتفاع ایجاد کرده، محدودیت در کاربری‌ها و در تغییر گذرها که آن هم حداقلی است و آن چیزی که در مجلس مصوب شده و برای ما لازم‌الاجرا‌ست، خیلی محکم‌تر است و آن چیزی که در شورای‌عالی مصوب شده، تسهیل کرده است. در واقع مصوبه شورای‌عالی نمی‌تواند مغایر با مصوبه مجلس باشد. روی این موضوع در جلسات جماران هم تأکید شد که باید قانون مجلس را لحاظ کنیم. علاوه بر این، تمام اعضای شورای‌عالی نسبت به حفظ بافت سنتی جماران تأکید داشتند، اما ما اگر بخواهیم مسائل را دسته‌بندی کنیم، موضوع بافت جماران ارتباط با شناخت دقیق‌تر از انقلاب اسلامی و محل سکونت امام‌خمینی(ره) و محله جماران پیدا می‌کند. بعد از این قضیه مصوبه‌ای در شورای‌عالی مبنی بر حفظ بافت سنتی و تاریخی جماران داشتیم و وظیفه‌ای برای شهرداری تهران، شورای‌عالی معماری و شهرسازی و وزارت راه و شهرسازی تعیین کردند که بر زمین معوض بود. شورای‌عالی براساس آن قانون مصوبه‌ای گذرانده که محدودیت‌هایی را درنظر گرفته است؛ مثلا یک جاهایی را گفته دوطبقه و یک جاهایی یک‌طبقه. شهرداری تهران چند تا از املاک بیت امام را در جماران تملک کرده و آنجا را تبدیل به باغ یا باغات تملک کرده و به فضای سبز عمومی تبدیل شده و در اختیار مؤسسه نشر آثار امام قرار داده است.»
محدودیت‌ها و اعمال آن
به گفته معاون شهردار تهران، برخی از ساکنان محله جماران با اعمال این محدودیت‌ها، مخالف هستند. او عنوان می‌کند: «ما هم بررسی کردیم. به‌طور کلی 148قطعه است که در طرح مصوب شورای‌عالی قرار گرفته‌اند. از این تعداد حدود 60قطعه ساکنان آن قبل از سال80 است. بقیه قطعه‌ها بعد از مصوبه شورای‌عالی معماری و شهرسازی و با علم به اینکه محدودیت‌هایی وجود دارد، اقدام به خرید کرده‌اند. سرنوشت این 60 یا 66 پلاک از منظر حقوقی و از منظر شهرسازی یک مسئله است و از منظر جلب رضایت ساکنان یک مسئله دیگر است. از نظر شهرسازی ممکن است یک پهنه 5طبقه باشد ولی در همان پهنه 5طبقه اگر مساحت 250متر باشد و عرض گذر کمتر از 10متر باشد، این محدودیت اعمال می‌شود و در واقع این قانون تنها برای جماران نیست. ضوابط شهرسازی برای کل شهر تهران است. از منظر حقوقی هم به این شکل نیست که بگوید برای همه ساختمان‌ها مجوز ساخت 4طبقه داده شود. حتی در املاکی که فضای سبز تعیین شده، آنها نمی‌توانند فضای سبز را تملک کنند و باید به دیوان عدالت اداری بروند. اگر دیوان عدالت اداری رأی به صدور پروانه دهد، من حداکثر 2طبقه پروانه می‌دهم؛ آن هم مستند به رأی دادگاه است. پس از نظر قانونی هم من محکوم به این نیستم که اینها حق قانونی دارند.»
گلپایگانی رضایت اهالی محله و مالکان را اولویت قرار می‌دهد و عنوان می‌کند: «صحبتی که در شهرداری و شورای‌عالی شد، ما پیشنهاد دادیم که به واسطه حساسیتی که امام خمینی بر رضایت مردم داشتند، شهرداری تهران وظیفه خود می‌داند که فرا از روال و رویه‌ها در محله جماران، اگر نیاز باشد کسانی که قبل از سال80 آنجا بودند، رضایت‌شان را جلب کند. این کسب رضایت را اعلام کردیم که هر پلاک متناسب با شرایط تصمیم‌گیری شود. در شورای‌عالی هم پیشنهاد ما این بود که با توجه به چارچوب‌های مورد نظر، اولا مبنای ماده166 قانون برنامه سوم باشد، اگر طرحی در آنجا می‌خواهد بازنگری شود، باید بر مبنای همان قانون مصوب مجلس باشد و ما اجازه عدول از قانون را نداریم. دوم گفتیم که تسهیل رضایت ساکنان بومی جماران، یعنی آنها که قبل از سال80 اقدام به خرید ملک در این محله کرده بودند.
رضایت ساکنان بومی نیز به این شیوه که تک‌تک پلاک‌ها باید بررسی شود. حتی گفتند آنها 4طبقه می‌سازند و از آنجایی که خودشان پول ندارند، یک شریک می‌آید و با ساختن آپارتمان 2طبقه برای او می‌شود و 2طبقه برای مالک زمین. ما در شورای‌عالی پیشنهاد دادیم که اگر بحث نوسازی است، با تأیید شهرداری و شورای شهر آن 2طبقه را خودمان برای مالکان نوسازی می‌کنیم. این به سود مالک است که دیگر سه‌دانگ زمین را هم به شریک ندهد و تبدیل به ساختمان 4طبقه نشود. حتی اعلام آمادگی شده و با مؤسسه نشر امام هم صحبت کردیم قطعاتی که تعدادشان حدود بیست‌وچند قطعه است، تملک کرده و تبدیل به فعالیت گردشگری می‌کنیم. تنها همان شکل سابق حفظ شود و رضایت مالکان را جلب می‌کنیم.»
تسهیل در دسترسی به بیمارستان
محله جماران نزدیک بیمارستانی است که حالا در گذر زمان دسترسی به آن دشوار شده و معاون معماری و شهرسازی شهرداری تهران در این رابطه تأکید می‌کند: «ما سعی داریم دسترسی به بیمارستان را اصلاح کنیم، چون الان از کوچه حسنی‌کیا یک مقدار دسترسی مشکل است و ما گفتیم از طریق همان باغی که تملک شده، دسترسی صورت بگیرد تا مشکلی که از بابت دسترسی به بیمارستان وجود داشت، از بین برود. بحث بعدی اینکه اگر لازم است که ما در مقیاس جهانی به جماران نگاه کنیم، حتما زیرساخت‌های گردشگری آنجا تقویت شوند. شهرداری هم اعلام کرده که برای این زیرساخت‌ها هزینه می‌کند.» او ادامه می‌دهد: «مسئله بعدی که اهمیت دارد، امنیت است. سران کشورهای خارجی وقتی به ایران سفر می‌کنند، تمایل دارند که خانه امام را مشاهده کنند. آیا چنین جایی رده امنیتی ندارد؟ حتما دارد. بحث بعدی توجه به حفظ منظر طبیعی محله جماران است. از منظر زیست‌محیطی، جماران ویژگی‌هایی دارد که فارغ از این موضوع محل زندگی امام یا بحث امنیتی و میراثی و... اهمیت ویژه‌ای دارد.»
تغییرات و مصوبات
در نهایت قانون درباره محله ارزشمند جماران چه تصمیمی خواهد گرفت. معاون شهردار درباره تغییرات، مصوبات و.... توضیح می‌دهد: «نکته مهم و کلیدی وجود دارد و آن توجه به وظایف شورای‌عالی معماری و شهرسازی است. اصولا تغییرات در حد طرح تفصیلی جزو وظایف کمیسیون ماده5 است. شورای‌عالی معماری و شهرسازی درباره تصویب طرح جامع و راهبردهای کلی و مسائل ساختاری طرح تفصیلی نظر می‌دهد، اما مداخله شورای‌عالی در مسئله تعیین ضوابط برای یک محله جزو روال کاری این شورا نیست؛ مگر با حکم قانون. اینجا هم قانون و مصوبه مجلس از شورای‌عالی خواسته که برای محله جماران طرح تهیه کند، شورای‌عالی معماری و شهرسازی وارد عمل شده است. اگر این شورا بخواهد ورود کند، تنها در مورد خاص جماران چنین کاری می‌کند و از آنجا که در مصوبه مجلس صراحتا روی بافت تاریخی جماران تأکید شده است، شورای‌عالی اگر ورود کند، صرفا در جهت حفظ بافت تاریخی خواهد بود و منطبق بر بند «د» ماده166 قانون برنامه سوم می‌تواند ورود کند. از منظر قانونی تدوین ضوابط جزئی برای 18هکتار جزو وظایف کمیسیون ماده5 است. در شورای‌عالی شهرسازی هم جمع‌بندی به این شکل شد که با تعیین چارچوب‌هایی در این شورا پرونده تشکیل و موضوع را به کمیسیون ماده5 ارجاع دهند.این کمیسیون نیز مطابق با ضوابط قانونی طرحی توسط شهرداری تهیه کند. اینکه شورای‌عالی خلاف مصوبه مجلس عمل کند، این هم ایراد قانونی پیدا خواهد کرد. حفظ هویت تاریخی محله جماران و حفظ مرتبط با هویت انقلاب اسلامی است.» او درباره اعضای کمیسیون ماده5 نیز می‌گوید: «اعضای کمیسیون ماده5 همان‌هایی هستند که قبلا در شورای‌عالی معماری و شهرسازی بودند و تقریبا صددرصد با اینکه بافت سنتی جماران به هم بخورد، مخالف بودند. به هر صورت هر تصمیمی بگیرند، اگر مغایر با قانون نباشد، مورد احترام است. به هر حال، شهرها و محله‌هایی در آینده موفق‌تر هستند که ریشه در رویدادهای تاریخی داشته باشند. آن بخش‌هایی از شهرها زنده و پویا‌تر هستند که به یک پدیده تاریخی متصل می‌شوند. این اتصال پدیده تاریخی برای یک محله ثروت است و این می‌تواند در جماران هم تولید ثروت کند.»
چارچوب پیشنهادی شهرداری برای بازنگری طرح ویژه جماران
1- حفظ طرح بر مبنای ماده166 قانون برنامه سوم
2- تحصیل رضایت ساکنان بومی محدوده مربوط به پیش از تصویب طرح
3- بررسی میدانی و دقیق درباره تک‌تک پلاک‌ها و یافتن راه‌حل‌هایی در زمینه معماری، انتقال حق توسعه و... متناسب با نیازهای هر قطعه
4- حل مشکل دسترسی به بیمارستان
5- ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای گردشگر و زیارت بیت و حسینیه امام
6- تعیین رده امنیتی محدوده و امکان ایجاد فضاهای عمومی
7- توجه به حفظ منظر طبیعی جماران و ویژگی‌های زیست‌محیطی
آن جاودانگی که جماران از نام امام گرفت...
از روز 27اردیبهشت1358 تمام ایران و جهان به خانه‌ای در جماران چشم دوختند تا عظمت روحی را شاهد باشند که با کلام پرنفوذ خویش مسیر جدیدی را برای تاریخ رقم می‌زد. امواج کلامی که در این خانه کوچک شکل می‌گرفت تا فراسوی قاره‌ها پیش می‌رفت و جان‌های مشتاقان را به تسخیر درمی‌آورد، بارقه امید در دل‌ها می‌نشاند و شور زندگی می‌آفرید. آن جاودانگی که جماران از نام امام خمینی(ره) گرفت، این محله را به نامی آشنا بدل کرد و در تاریخ این سرزمین ماندگار و جاودانه ساخت. با سکنی‌گزیدن امام در این محل، جماران به کانون تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی ایران بدل شد و شهرتی جهانی یافت. همچنین تصمیم‌های مهم کشور درباره مسائلی چون جنگ تحمیلی و اعلام آتش‌بس و مواردی دیگر در این مکان اتخاذ شد. جماران پس از این تاریخ شاهد دیدارها و ملاقات‌های بسیاری از شخصیت‌های جهانی بود.
ادوارد شواردنادزه
حیرت من از ورود به یک کوچه تنگ و باریک شروع شد. در ماشین منتظر بودم که این کوچه تنگ به باغی بزرگ مشابه باغ‌های سر مسیر منتهی شود و این مرد بزرگ و رهبر ایران را در یک سرسرایی مجلل ببینم. هیچ‌کس نمی‌تواند تعجب و حیرت مرا درک کند. وارد حیاط که شدم از شوک عرق کردم. به اتاقی کوچک شاید 3در4 وارد شدیم...
فیدل کاسترو
حسینیه جماران بنایی دوطبقه و به مساحت 800مترمربع است که تاریخ ساخت آن به سال1232 خورشیدی می‌رسد. سیدابراهیم امام جمارانی آن را وقف دهکده جماران کرد و در سال1355 توسط اهالی بازسازی شد. حسینیه و بیت امام در کوچه حسنی‌کیا واقع است. از همین کوچه همین فیدل کاسترو به منزل امام رفت. او وقتی منزل امام را دید تعجب کرد و گفت: «کشور شما از این اتاق کوچک رهبری می‌شده است و (با تأسف گفت) شما نتوانسته‌اید این را در جهان تبلیغ کنید.»
3شاخصه ارزشمند جماران
یک روستای کوهستانی شمیرانی با کوچه‌های باریک و معابر پیچ‌درپیچ، خانه‌های شاخص بافت با سقف شیروانی و دیوارهای کاهگلی، آب‌وهوای مطبوع و مجاورت با سلسله جبال البرز مرکزی، باغ‌ها و کشتزارهای وسیع، قنات‌های متعدد و دکان‌های قدیمی، فضای مذهبی مسجد و تکیه‌ها، حمام و زورخانه قدیمی مورد توجه اقشار مختلف مردم بوده است که در روزگار کنونی خاطرات آن مرور می‌شود. یکی از نمادهای مهم جماران که گویای قدمت آن است وجود 2چنار عظیم و سر به فلک کشیده است که عمر یکی از آنها را بالای 800سال قدمت تخمین زده‌اند.
1- بافت روستا شهری: خانه‌های شمیرانی با سقف حلبی شیروانی و دیوارهای کاهگلی، کوچه‌های باریک و پیچ‌درپیچ
2- منظر طبیعی: چنارهای کهنسال، مسیر قنوات، منظر کوه
3- هویت تاریخی: حضور امام خمینی(ره) و پیوند محله با فرهنگ سیاسی-انقلابی ایران، ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی ساکنان
