از کرسی مادربزرگ تا شومینه امروزی

به گزارش صراط به نقل از جام جم امروزه در حالی وسایل گرمایشی متعددی در خانه ها وجود دارد که اعضای یک خانواده گاه هفته ها دور هم جمع نمی شوند

همه ما اگر به یاد نداشته باشیم، ولی مطمئنا شنیده ایم که در گذشته چگونه پدران و مادران ما خانه هایشان را در مقابل سرما گرم می کردند؛ از کرسی گرفته تا بخاری های هیزمی و نفتی هرکدام در دوران خاص به خانه های اجدادمان گرمی می بخشید و چه سختی هایی را برای تهیه سوخت آن متحمل می شدند، ولی امروزه نه تنها از آن وسایل گرمایی دیگر خبری نیست وفقط در داستان ها شنیده می شوند، بلکه دیگر طعم واقعی گرم شدن را نیز احساس نمی کنیم.

● کرسی؛گرمابخش خانه های قدیم

شاید بسیاری از ما نشستن و خوابیدن زیر کرسی، با آن حرارت دلچسب و بی نظیر و تنبلی آورش را تجربه نکرده باشیم و زمستان هایی را که با خوردن خوراکی های زمستانی و شنیدن حکایات پدربزرگ و مادربزرگ در زیر کرسی سپری می شدند، را از جمله خاطره انگیزترین دوران های زندگی و کودکی و نوجوانی خود ندانیم. برای ما کرسی یک وسیله گرمازاست که نامش در کتاب های مختلف به چشممان خورده یا شکل آن را در فیلم های تلویزیونی دیده ایم. کرسی جایگاه ویژه ای در فرهنگ و سنت ایران داشته و از لوازم فرهنگ سنتی آن به شمار می رود. کرسی میزی چهارپایه است که از چوب به اندازه یک متر در ۲ متر و گاهی مستطیل شکل ساخته می شود که روی آن را با لحافی می پوشاندند.

سپس روی لحاف را با جاجیم، ترمه یا چادرشب سفید تزئین می کردند و یک سینی مسی برای قرار دادن خوراکی ها روی آن قرار می دادند. اطراف کرسی را نیز تشک و پشتی می گذاشتند، سپس اعضای خانواده دور آن می نشستند، معمولا در خانه های طبقه متوسط و اعیان ۲ کرسی موجود بود. یکی برای اهل خانه و یکی در اتاق پذیرایی برای مهمان ها قرار داده می شد.

تشک پای کرسی معمولاً کوتاه تر، اما پهن تر از تشک معمولی بود؛ به طوری که با قرار گرفتن در ۴ طرف کرسی، لبه ها روی هم نیفتاده و ناراحت و ناهموار نباشد. گذاشتن کرسی در روز و ساعتی مانده به شب انجام می شد. در زیر این میز و تشکیلاتی که وصفش رفت، یک منقل قرار می گرفت که حرارت مطبوع زیر کرسی را تأمین می کرد و آماده کردن آن هم روشی مخصوص به خود داشت.

همچنین در گذشته معمولاً در میان خانواده های بی بضاعت که توانایی تهیه منقل نداشتند، مرسوم بود که کف اتاقشان چاله کرسی درست می کردند.

این خانواده ها چاله را در محل مورد نظرشان در کف اتاق می کندند، دورش را گچ کشیده و صاف می کردند. سپس آتش در آن درست کرده و کرسی را روی آن چاله بر پا می کردند. از آنجا که این شیوه بیشتر به کار فقرا می آمد و آنها توانایی دوجا آتش روشن کردن نداشتند، از داخل به وسط سقف کرسی قلابی نصب می کردند و دیزی آبگوشت خود را که غذای هر روزه آنها بود، بر آن می آویختند تا آبگوشت آنها زیر کرسی بپزد.

با گذشت زمان، کم کم پای اجاق ها و منقل های برقی که از جنس آجر نسوز بود و با چند المنت کار می کرد، به خانه ها باز شد و جای منقل های زغالی را گرفت.

حسن بزرگ منقل های برقی این بود که بر خلاف آتش، زغال قربانی نداشت. چرا که دود آتش زغال موجب خفگی کودکان و افرادی می شد که سر به زیر لحاف کرسی کرده یا آتش زغال کرسی آنها دود داشت و آنها را مسموم می کرد.

پس از منقل های برقی، بخاری های برقی، نفتی و گازی جزو لوازم اصلی خانه ها شدند.

این وسایل جای کمتری اشغال می کردند و با گرم کردن تمام فضای خانه، زندگی را برای اهل منزل بسیار آسان تر کردند و به این ترتیب کرسی با تمام لذتی که داشت، کم کم برچیده شد. لحاف های بزرگ آن به لحاف های کوچک تر تقسیم شد و چهارپایه و میز کرسی به استفاده دیگری رسید یا فروخته شد و خلاصه آثار وجود کرسی از خانه ها رخت بربست.

در همان زمان که کرسی برای خود رونقی داشت، برخی از مردم از بخاری های هیزمی نیز استفاده می کردند بخاری های حلبی که محتوای سوخت آن را هیزم و شاخ و برگ های درختان تشکیل می داد. این بخاری با آن گرمای مطبوع و دلنشین خود یک مشکل اساسی داشت و این که با تمام شدن سوخت یکباره فضای اتاق سرد می شد، به همین خاطر صاحبان خانه مجبور بودند مرتب هیزم بخاری را که خیلی سریع سوخت آن تمام می شد، چک کنند، این مساله به هنگام خواب و در نیمه های شب سخت تر بود، چرا که پدر یا مادر خانه باید نیمه های شب چند بار از خواب بلند می شدند و هیزم داخل بخاری قرار می دادند. این بخاری ها در حال حاضر در برخی روستا های کشور مورد استفاده قرار می گیرد و منازل روستاییان را گرم می کند. اگر چه امروزه تهیه سوخت برای شوفاژ و شومینه وقتی را از مردم نمی گیرد و فقط کافی است با پرداخت صورت حساب قبض گاز و برق هزینه سوخت را تامین کرد، در آن زمان برای تهیه سوخت بخاری های هیزمی پدر خانه مجبور بود که قبل از شروع سرما چند روزی را در جنگل ها برای تهیه هیزم سپری کند و با خرد کردن آنها و قرار دادنشان در مکانی محفوظ، سوخت یک سال خود را تامین کند.

بخاری های نفتی نیز هرچند تا اندازه ای کار را راحت تر کرده بود، ولی نسبت به امروزه برای خود سختی هایی نیز به همراه داشت. نفت این بخاری ها باید قبل از فصل سرما تهیه و در مخازنی که برای این کار تدارک دیده شده بود، ذخیره می شد و اهل خانه نیز باید چند بار در روز، مخزن بخاری را از نفت پر می کردند.

تا این که شوفاژ و رادیاتور به کمک ما انسان ها آمد، با آمدن آن نفس راحتی کشیدیم و دیدیم که چگونه تکنولوژی می تواند ما انسان ها را روز به روز در راحتی و رفاه قرار دهد.

● گرم شدن روابط اعضای خانواده

محمدعلی گلاب زاده، پژوهشگر و مردم شناس درباره نحوه گرم کردن خانه ها در زمان قدیم و جایگاه کرسی ها در خانه های ایرانیان می گوید: یکی از خصوصیات بارز نیاکان ما صرفه جویی بود و آنها سعی می کردند زندگی شان را براساس داشته ها و سرمایه های منطقه ای و ملی خودشان استوار کنند و فراتر از آنچه داشته اند، گامی برندارند و خود را محتاج دیگران نکنند.

وی استفاده از کرسی را نشأت گرفته از این خصوصیات و تفکر سنتی مردم می داند و می افزاید: در روزگار قدیم در شب های سرد زمستان مردم در خانه هایشان برای گرم شدن دور یک کرسی که در آن چند حبه زغال روشن قرار داده شده بود، می نشستند و از گرمای مختصری که این کرسی ایجاد می کرد، استفاده می کردند و تا صبح همان جا می خوابیدند.

گلاب زاده با اشاره به این که کرسی ها علاوه بر گرم کردن فضای خانه، زمینه دور هم جمع شدن اعضای یک خانواده و گرم شدن روابط بین آنها را فراهم می کرد، می گوید: به همین دلیل کرسی ها پایگاه شعرخوانی، قصه گویی، شاهنامه خوانی و فالگیری بودند و باعث گرمای تفکر و اندیشه اعضای خانواده و تنویر افکار آنها می شدند.

وی درباره دلایل از رونق افتادن کرسی ها می گوید: هر چه ما به سمت زندگی ماشینی پیش رفتیم و از فضای زندگی سنتی دور شدیم، صفا و صمیمیت جمع شدن دور کرسی و بهره بردن از گرمای آن نیز کمرنگ و سردتر شد. به همین دلیل امروزه در حالی وسایل گرمایشی متعددی در خانه ها برای گرم کردن وجود دارد که اعضای یک خانواده گاه هفته ها دور هم جمع نمی شوند و با یکدیگر صحبت و مشورت نمی کنند. به این ترتیب این موضوع باعث می شود در جامعه ما روز به روز اخلاقیات کم و فاصله بین پدرها و مادرها با فرزندانشان زیادتر شود.

این مردم شناس با اشاره به این که آنچه زمینه ساز فراموشی کوچه های آشتی کنان و از رونق افتادن خانه های گاهگلی و سنتی شد، باعث از رونق افتادن کرسی ها نیز شده است، می افزاید: رسوخ سریع زندگی ماشینی، وسایل گرمایشی جدید، تجددطلبی، و دوری از فرهنگ اصیل و سنتی از جمله دلایل از رونق افتادن استفاده از کرسی برای گرم شدن است.

● از کرسی های زغالی تا چیلر های گازی

امروزه پیشرفت تکنولوژی باعث شده تا گزینه های مختلفی برای انتخاب وسایل، تجهیزات و سیستم های مناسب گرمایشی منازل وجود داشته باشد. این روزها در میان مولفه های مصرف انرژی در ساختمان، سیستم های گرمایشی که عمدتا از سوخت های فسیلی استفاده می کنند، از جمله مصرف کنندگان عمده انرژی به شمار می روند.

در روزگاری که خبری از کرسی های زغالی نیست، توجه به عوامل گوناگونی که در میزان مصرف انرژی گرمایشی نقش دارند، بسیار مهم است.

به همین دلیل وسایل گرمایشی متنوعی همانند شوفاژ، فن کویل، چیلر، بخاری و شومینه های گازی و… در منازل امروزی استفاده و سیستم های گرمایش از کف، دیواره ها و سقف در طراحی و ساخت خانه های امروزی لحاظ می شود، خانه هایی که اگر چه هوای آنها با وسایل امروزی براحتی گرم می شود، اما دل های بسیاری از ساکنان این خانه ها همانند هوای پشت شیشه های دو جداره پنجره های منازلشان سرد و بی روح است. این روزها جای کرسی های زغالی برای جمع کردن اعضای یک خانواده به دور هم در خانه ها خالی است.