پیش از آغاز ماه مبارک در همین صفحه نوشتم که هلال رمضان امسال تکلیفش قطعی و روشن است؛ هلال در شامگاه ۲۹ شعبان تقریبا شانسی برای رؤیت‌پذیری ندارد، قاعدتا ماه شعبان ۳۰ روزه خواهد شد و با خیال راحت به استقبال ماه مبارک رمضان از روز شنبه ششم اردیبهشت خواهیم رفت.
به گزارش جام جم دیدید که در عمل هم حساب و کتاب نجومی ما درست از آب درآمد. اما حالا برای پیش‌بینی وضع رؤیت‌پذیری هلال ماه شوال و تشخیص روز عید سعید فطر کار دشوارتری را پیش رو داریم.
این بار محاسبات حاکی از آن است که با هلالی جذاب روبه‌رو هستیم که به‌خاطر ارتفاع کم تا افق به هنگام غروب خورشید روز شنبه و همچنین با جدایی زاویه‌ای نسبتا اندکی که در آسمان با خورشید دارد، توانایی رصدگران هلال ماه در کار با تلسکوپ و رؤیت این هلال با چشم غیرمسلح را به چالش می‌کشد و رؤیتش مهارت بالایی می‌طلبد.
این یعنی برای پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال شوال براساس محاسبات نجومی اگر و اما‌های بیشتری خواهیم داشت. هر چند با تکیه بر تجارب قبلی معتقدم رصدگران هلال ماه آن را شامگاه شنبه با تلسکوپ شکار خواهند کرد. به این ترتیب احتمالا ماه مبارک در بیست و نهمین روز به پایان می‌رسد و با احتمال بالایی یکشنبه چهارم خرداد روز عید سعید فطر اعلام خواهد شد؛ چنان که پیش‌بینی مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک نیز در تقویم رسمی امسال همین بوده است. اما ببینیم چرا می‌گوییم دیدن این هلال دشوار و البته جذاب است.
برای این که بتوانیم هلال ماه را در شامگاه بیست‌ونهیمن روز ماه مبارک رؤیت کنیم، بایستی کره ماه دست‌کم بیشتر از ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه از لحظه واقع شدنش در میان خورشید و زمین گذشته باشد. منجمان به این لحظه «ماه نو» (New Moon) می‌گویند. شرط دیگر این است که بیش از حدود هفت درجه در آسمان از خورشید فاصله گرفته باشد تا اصولا هم هلال نازکی در اثر بازتاب نور خورشید روی کره ماه تشکیل شده باشد و هم آن قدر از خورشید فاصله گرفته باشد که شدت نور آفتاب مانع از رؤیتش در روشنایی آسمان بلافاصله پس از غروب خورشید نباشد.
همچنین باید اختلاف دست‌کم بیشتر از نیم‌ساعت بین زمان غروب خورشید تا غروب ماه داشته باشیم تا مجالی برای یافتن هلال باریک پس از غروب خورشید در آسمان باشد. به‌علاوه این هلال باید ارتفاع کافی و بیشتر از پنج‌شش درجه از افق مغرب داشته باشد و همچنین بیش از ۵/۰ درصد از قرص کره ماه در قالب هلالی باریک روشن باشد تا ضخامت کافی برای تفکیک شدن و مشاهده‌پذیربودن در چشمی تلسکوپ یا دوربین دوچشمی را داشته باشد. رسیدن به این شرایط برای رؤیت‌پذیری هلال همراه با بسیاری از پارامتر‌های نجومی تخصصی، در طول ده‌ها سال مطالعه منجمان روی ویژگی‌های هلال ماه‌های مختلف به دست آمده است.
تلاش برای دیدن دشوارترین هلال
هلال ماه و تعیین شرایط رؤیت‌پذیری آن از پیچیده‌ترین و جذاب‌ترین حوزه‌هایی است که رصدگران آسمان شب در بسیاری از نقاط جهان به آن می‌پردازند. برای اخترشناسان همواره جالب توجه بوده که نازک‌ترین و سخت‌ترین هلالی که قابل رؤیت با چشم غیرمسلح یا تلسکوپ است، از نظر نجومی چه پارامتر‌هایی می‌تواند داشته باشد.
در این میان منجمان مسلمان از صدر اسلام با توجه به تأکید پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) مبنی بر لزوم آغاز و پایان مبارک رمضان با رؤیت هلال، با چالش پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال در شامگاه بیست و نهم هر ماه قمری به منظور استخراج پیشاپیش تقویم سالانه روبه‌رو بوده‌اند و بر این اساس طی چند قرن به ضوابط و معیار‌هایی برای رؤیت‌پذیری هلال با چشم غیرمسلح رسیده‌اند.
مثلا اخترشناسی به نام طارق ابن عبدالعزیز در قرن دوم هجری براساس مطالعاتش به این نتیجه رسیده بود که اگر بین زمان غروب آفتاب تا غروب هلال دست‌کم ۴۸ دقیقه (معادل ۱۲ درجه) و جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید بیشتر از ۱۱/۲۵ درجه باشد، در این صورت می‌توان هلال ماه را با چشم غیرمسلح رؤیت کرد.
در نظر داشته باشید حدود هزار سال پیش واحد‌های زمان برای اخترشناسان به صورت دقیقه و ثانیه مطرح نبود و آن‌ها زمان بین غروب خورشید و ماه را به جای دقیقه، بر حسب زاویه قوسی که هلال ماه در آسمان بر حسب درجه می‌پیمود اندازه‌گیری می‌کردند.
منجمان دیگری همچون عبدا... مرزوی، محمدابن جابر بتانی، عبدالرحمان خازنی، خواجه نصیرالدین طوسی و ابوریحان بیرونی نیز معیار‌های خاص خود را در تعیین ویژگی‌های رؤیت‌پذیری هلال ماه داشتند و جالب است بدانید رکورد‌های مربوط به این معیار‌ها با گذشت زمان بهبود یافته است. یعنی در هر دوره‌ای اخترشناسان توانسته‌اند هلالی با پارامتر‌های نجومی دشوارتر را نسبت به منجمان گذشته رصد کنند و رکورد‌های رؤیت هلال را بهبود ببخشند.
در دوران مدرن و با کشیده‌شدن پای دوربین‌های دوچشمی و تلسکوپ‌ها به مقوله رؤیت هلال نیز این ماجرا ادامه یافته است. در واقع منجمان در قرن بیستم و در دو دهه اخیر توانسته‌اند با دیدن هلال‌های بسیار باریک از پشت تلسکوپ، هلال‌هایی که از نظر خازنی و خواجه نصیر و ابوریحان غیرقابل رؤیت تلقی می‌شد را امروزه با تلسکوپ رؤیت کنند و به این ترتیب به معیار‌های جدید و قابل اعتمادتری در رؤیت هلال دست یابند.
برای مثال اخترشناسی به نام ماندر (Maunder) براساس مطالعاتش به این نتیجه رسیده بود که دو پارامتر ارتفاع ماه و اختلاف سمت ماه و خورشید در لحظه غروب خورشید برای تعیین رؤیت‌پذیری هلال ماه بسیار مهم است. ماندر معتقد بود در صورتی که در لحظه غروب خورشید هلال ماه درست بالای قرص خورشید باشد، حداقل ارتفاع لازم ماه برای رؤیت شدنش ۱۱ درجه باید باشد.
محمد الیاس، اخترشناس مالزیایی نیز معتقد است حد جدایی زاویه‌ای رؤیت هلال با چشم غیرمسلح ۵/۱۰ درجه است و با درنظر گرفتن تاثیر عرض جغرافیایی، حداکثر مدت مکث هلال برای رؤیت شدن در عرض‌های جغرافیایی گوناگون را در معیار خودش با ضوابطی ارائه کرده است. رصدخانه سلطنتی گرینویچ، رصدخانه آفریقای جنوبی و اخترشناسانی همچون برنارد یالوپ، خالد شوکت و محمد شوکت عوده نیز معیار‌هایی را با بهره‌گیری از فرمول‌ها و محاسبات ریاضی متکی بر مشخصه‌های نجومی ماه ارائه داده‌اند.
نکته مهم این است که در معیار‌های رؤیت هلال در دوران معاصر، علاوه بر پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال با چشم غیرمسلح، ضوابط مربوط به پیش‌بینی دیده شدن هلال با دوربین دوچشمی و تلسکوپ نیز لحاظ شده است. اکنون با دقتی بی‌سابقه در تاریخ می‌توان پیش‌بینی کرد که هلال ماه از کجا، چطور و با چه شرایطی دیده می‌شود.
معیار‌های ایرانی رؤیت هلال
در سال‌های اخیر با پیشرفت دانش نجوم در ایران و تنوع یافتن شیوه‌های پیش‌بینی رؤیت هلال ماه، معیار‌های بسیار دقیقی برای پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه از سوی مراکزی همچون مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و همین‌طور از سوی منجمان و کارشناسان برجسته ایرانی نظیر استاد محمدرضا صیاد، مهندس سید محسن قاضی‌میرسعید (رکورددار جهانی رؤیت هلال ماه در پارامتر سن)، دکتر سید جلیل‌الدین فاطمی، حمیدرضا گیاهی‌یزدی، علیرضا حکیمی، امیر حسن‌زاده و مهندس سیدقاسم رستمی ارائه شده و حتی اپلیکیشن‌های پیش‌بینی‌کننده دقیقی از سوی فناوران ایرانی در این زمینه ارائه شده است.
اگر مایلید با جزئیات هر یک از این معیار‌ها و روش محاسبات پارامتر‌های مربوط به هلال ماه بیشتر آشنا شوید به کتاب‌ها و وبگاه‌های مربوط به تقویم و رؤیت هلال ماه می‌توانید مراجعه کنید.
آیا شامگاه شنبه سوم خرداد هلال ماه دیده می‌شود؟
با نگاهی به تقویم رسمی کشور می‌بینیم پیش‌بینی مرکز تقویم این بوده که ماه رمضان ۲۹ روزه است و یکشنبه عید سعید فطر اعلام خواهد شد. اما ببینیم این اتفاق چگونه رخ خواهد داد.
اگر شامگاه شنبه ۲۹ رمضان ۱۴۴۱ در شهری مانند تهران از حدود ۱۵ دقیقه پیش از غروب آفتاب در مکانی با افق باز در جهت مغرب مستقر شوید با احتمال بالایی این هلال را می‌توانید با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ رؤیت کنید. ما این ادعا را براساس پارامتر‌های نجومی این هلال و مقایسه‌اش با رکورد‌های قبلی در زمینه رؤیت شدن هلال‌های مشابه مطرح می‌کنیم.
در تصویر اولی در پایین، نمای شبیه‌سازی‌شده از موقعیت هلال شوال ۱۴۴۱ را در نرم‌افزار استاری‌نایت‌پرو در لحظه غروب خورشید ۲۹ رمضان ۱۴۴۱ به افق تهران می‌بینید. محاسبات با این نرم‌افزار نشان می‌دهد در شامگاه شنبه سوم خرداد ۹۹ غروب خورشید ساعت ۲۰ و ۸ دقیقه و ۵۲ ثانیه رخ می‌دهد. ارتفاع ماه از خط افق در لحظه غروب خورشید حدود ۹/۶ درجه، اختلاف سمت ماه و خورشید در لحظه غروب خورشید حدود ۱/۶ درجه، جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید ۸۵/۹ درجه است.
لحظه ماه نو که در جریان آن مرکز ماه بین زمین و خورشید قرار می‌گیرد ساعت ۲۲ و ۸ دقیقه جمعه دوم خرداد ۹۹ رخ می‌دهد. بر این اساس در لحظه غروب خورشید حدود ۲۲ ساعت از ماه نو گذشته است و اگر این عدد که نزد منجمان «سن ماه» نامیده می‌شود را با رکورد سن ماه یعنی ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه‌ای سید محسن قاضی‌میرسعید مقایسه کنیم، خواهیم دید شرایط به نسبت مطلوب‌تری در مقایسه با هلال‌های رکوردی برای رؤیت این هلال خواهیم داشت.
وقتی شرایط رؤیت‌پذیری این هلال را روی پهنه ایران و در نقشه جهان در اپلیکیشن ایرانی مه‌یار با معیار مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک و همین‌طور معیار سید محسن قاضی میرسعید بررسی می‌کنیم، می‌بینیم در شامگاه روز شنبه سوم خرداد ۹۹ نیمه غربی کشور و به‌ویژه در استان‌هایی همچون خوزستان، ایلام، فارس و بوشهر، احتمال رؤیت این هلال با چشم غیرمسلح وجود دارد.
در حالی که برای نواحی مرکزی، شمالی و شرقی کشور این احتمال بیشتر مطرح است که هلال ماه با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ رؤیت شود. در بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه شوال ۱۴۴۱ با نرم‌افزار اکوریت تایم (Accurate Time) و طبق معیار محمد شوکت عوده نیز به نتیجه مشابهی می‌رسیم.
نکته جالب این‌که همان‌طور که در تصویر پایین می‌بینید، موقعیت سیاره زهره در آسمان که کمی بالاتر از هلال ماه در آسمان با درخششی خیره‌کننده خودنمایی می‌کند، راهنمای خوبی برای شکار این هلال خواهد بود. با این حال بدیهی است رؤیت این هلال برای کسانی که تجربه قبلی در زمینه دیدن هلال ماه ندارند دشوار خواهد بود، اما گروه‌های آموزش‌دیده‌ای که از سوی ستاد استهلال با تجهیزات و دوربین‌های قوی راهی رؤیت این هلال می‌شوند قاعدتا آن را شکار خواهند کرد. در نهایت این‌که باید منتظر اعلام نظر مراجع عظام تقلید درخصوص به اثبات رسیدن حلول ماه برای ایشان در شامگاه شنبه سوم خرداد ۹۹ بنشینیم و آنچه گفتیم صرفا پیش‌بینی‌های نجومی در این زمینه است. پیشاپیش عید سعید فطر مبارک!
