با فرا رسیدن ماه محرم و عزاداری، مراسم و آیین‌های سوگواری و عزاداری در نقاط مختلف کشور آغاز شده است. همه ما با هیئت‌هایی که دارای مراسم بلند کردن عَلَم، سینه‌زنی، زنجیرزنی و... هستند به خوبی آشناییم، ولی در برخی از شهر‌ها و استان‌های سراسر ایران آیین‌های عزاداری محرم به شکل ویژه و متفاوت‌تری برگزار می‌شوند که شاید تعداد کمی از ما با آنها آشنا باشیم، به همین دلیل هم در این مطلب تصمیم داریم شما را با برخی از آیین‌های عزاداری محرم در نقاط مختلف کشور آشنا کنیم.
۱. آیین کرب‌زنی لاهیجان
آیین کرب‌زنی که با نام‌های دیگری مثل سنگ‌زنی نیز شناخته می‌شود در ماه محرم و به‌ویژه دهه اول آن در استان‌های شمالی ایران و به‌خصوص مازندران و شرق گیلان به پا داشته می‌شود. کرب در واقع تکه چوبی صیقلی به شکل استوانه با وزنی بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ گرم است که به دو قسمت تقسیم شده و هر کدام از آنها با تسمه‌ای چرمی احاطه می‌گردند و به راحتی در دست جای گرفته و به آن بسته می‌شوند. در این مراسم، مردانی که لباس مشکی بر تن دارند کرب‌ها را با حرکات مخصوصی در زیر پا و پشت سر خود با ضرب‌آهنگ خاصی به هم می‌کوبند تا صدایی از آنها خارج شود.
این ضرب‌آهنگ با وزن مرثیه‌ای که توسط مرثیه‌خوان اجرا می‌شود هماهنگ است و در واقع، گویی قسمتی از مرثیه را به عنوان پاسخ، تکرار می‌کند. این مراسم به شکل ویژه‌ای در شب هشتم محرم و در محله شعر بافان اجرا می‌شود.
فلسفه کرب‌زنی به چند روز بعد از شهادت امام حسین (ع) بر می‌گردد. یزید سر امام حسین (ع) را با چوب خیزران به مهمانان خود نشان می‌دهد و داستان‌های دروغینی در رابطه با آن می‌گوید تا موجب تحقیر آن حضرت شود. بعد از این، حضرت زینب (س) بر او پرخاش کرده و اعتراض خود را نشان می‌دهد. مردمی هم که در بیرون دارالخلافه بودند با ایشان همراه شده و به شروع به اعتراض می‌کنند. برای آنکه صدایشان به گوش یزید برسد دو تکه سنگ برمی‌دارند و آن را به یکدیگر می‌کوبند. روایت دیگری هم که وجود دارد، سنگ بر سر زدن این مردم بعد از شهادت امام حسین (ع) است. آیین کرب‌زنی‌ای که امروزه در لاهیجان و برخی دیگر از شهر‌های شمالی به پا داشته می‌شود نیز برگرفته از همین روایت‌هاست.
۲. آیین نخل‌گردانی یزد
یکی دیگر از آیین‌های عزاداری ماه محرم، آیین نخل‌گردانی است که غالباً در نواحی یزد، خراسان، سمنان، دامغان، خمین، کاشان و... اجرا می‌شود. در مراسم نخل‌گردانی که به شکل ویژه در روز عاشورا برگزار می‌شود، اتاقکی به شکل تابوت با پوششی مشکی و آراسته‌شده با پارچه‌های عزاداری تکیه‌ها توسط مردم حمل می‌شود. این اتاقک دارای عناصر و نماد‌های مختلفی است، برای مثال چوب نخل نماد پیکر امام حسین (ع)، شمشیر و نیزه نماد تیر وارد شده بر پیکر آن حضرت، سیاه‌پوش بودن اتاقک نماد عزاداری برای سالار شهیدان، سرو خرامان نماد قامت حضرت علی اکبر (ع)، آینه نماد نور وجود امام حسین (ع) و... هستند.
جالب است بدانید که این اتاقک هیچ شباهتی به نخل ندارد و دلیل نامگذاری آن نیز مسائل دیگری است. در توضیح یکی از دلایل این نامگذاری می‌توان گفت در روایات آمده که پیکر امام حسین (ع) بر روی شاخه‌های درخت خرما به سمت محل دفن حمل شده است. احتمال دیگر هم حرمت و قداست درخت خرما در فرهنگ ایرانی است. احتمالاً مراسم نخل‌گردانی به مراسم تابوت‌گردانی امام سوم شیعیان و به دوره صفویه باز می‌گردد. تشریفات مراسم نخل‌گردانی‌ای که امروزه برگزار می‌شود کم‌وبیش به شکل همان مراسمی است که در دوران صفویه پا برجا بوده است.
در مراسم نخل‌گردانی، نخل در حسینیه یا میدان‌های شهر و روستا در گذرگاه‌ها به گردش در می‌آید. در برخی از مناطق، فردی بر روی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را برای حمل آن راهنمایی می‌کند. در تمام مسیر نخل‌گردانی، قرآن و چاووش خوانده می‌شود و مردم نیز سنج می‌زنند.
جالب است بدانید که یکی دیگر از آیین‌هایی که در مراسم عزاداری یزدی‌ها برگزار می‌شود استفاده از قلیان است. در مراسم روضه‌خوانی یزدی، تعداد زیادی قلیان در میان عزاداران به گردش در می‌آید. این سبک از پذیرایی از عزاداران چیزی حدود ۱۰۰ سال قدمت دارد.
۳. مراسم یزله‌خوانی بوشهر
هوسه یا یزله‌خوانی نوعی مراسم آیینی به همراه موسیقی محلی قدیمی در بندر بوشهر است که در ماه محرم نیز رواج بسیاری دارد. در این مراسم، عزاداران به صورت قطاری پشت هم می‌ایستند، کمر فرد جلویی را می‌گیرند و با ضرب‌آهنگ شعر یزله، قدم برمی‌دارند. بعد از آنکه مسافتی را به این شکل طی کردند به شکل دایره‌وار می‌ایستند، به سمت مرکز خم می‌شوند و شروع به سینه‌زنی می‌کنند. معمولاً این آیین در روز‌های نهم و دهم محرم در پایان سینه‌زنی‌های سنتی انجام می‌گیرد.
۴. آیین دمام‌زنی در عزاداری‌های محرم
دمام‌زنی نیز یکی دیگر از آیین‌های سوگواری در ماه محرم است. این آیین که پیشینه‌ای ۷۰ ساله دارد در شهر‌های مختلفی از خوزستان به پا داشته می‌شود و در میان جوانان منطقه نیز از محبوبیت بالایی برخوردار است. این مراسم در شهرستان گچساران در جنوب غربی کهگیلویه و بویراحمد نیز شهرت بسیاری دارد.
دمام‌زنی در واقع تداعی‌کننده صحنه جنگ سیدالشهدا و یاران ایشان در صحرای کربلا بوده و سرشار از اندوه و سوز است. در این آیین با حرکات منظم دست‌ها و صدای طبل‌هایی روبه‌رو می‌شویم که با نوا و صدای سنج همراه شده است. برخی معتقدند که صدا‌های طبل و سنجی که در این مراسم وجود دارد تداعی‌کننده صدای شیپور جنگ، به هم خوردن شمشیرها، صدای سم اسبان و... در هنگام جنگ کربلا است. در مراسم دمام‌زنی، جمعیتی که از حداقل از هفت نفر تشکیل می‌شوند بر اساس نظم مشخصی مسئولیت کوبیدن طبل، نواختن سنج و همین‌طور شیپور را بر عهده می‌گیرند.
۵. آیین گل‌مالی لر‌ها در ماه محرم
آیین و مراسم گل‌مالی نیز از دیگر روش‌های عزاداری است که در میان لر‌ها رواج بسیاری دارد. این آیین در ماه محرم و به‌ویژه روز عاشورا در استان‌های غربی ایران مخصوصاً لرستان، کرمانشاه و ایلام بر پا می‌شود. گل مالی در فرهنگ ایرانی نماد عزاداری از داغ سوگ سیاوش است که امروزه در میان لر‌ها برای مراسم عزاداری و به‌خصوص عاشورا برگزار می‌شود.
این آیین که غالباً دارای چند مرحله است از روز هفتم محرم شروع می‌شود. عزاداران خاک نرم و مخصوصی که گل باغچاله نام دارد را آماده می‌کنند و در میدان‌های بزرگ و کوچک شهر و روستای خود بر روی آجرچینی‌هایی که از پیش آماده کرده‌اند می‌ریزند و با گلاب مخلوط می‌کنند. در نهایت نیز در روز عاشورا خود را گل‌مالی کرده و در اطراف آتش جمع می‌شوند و شروع به عزاداری و سینه‌زنی می‌کنند.
۶. آیین شاخسی واخسی آذربایجان در محرم
عزاداری در ماه محرم در میان مردم آذربایجان شرقی و غربی به شکل آیین شاخسی واخسی صورت می‌پذیرد. در این مراسم، عزاداران شانه به شانه یکدیگر می‌ایستند و در صف اول آنها، ریش‌سفیدی اشعار و نوحه‌هایی را می‌خواند و به دنبال او، سایر عزاداران نیز آنها را تکرار می‌کنند. شاخسی در زبان ترکی مخففی از شاه حسین است. عزاداران در این آیین، چوبی را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و پا‌های خود را نیز بر روی زمین می‌کوبند.
وقتی که چوب به سطح زمین رسید گروهی ندای شاخسی را با صدای بلند بر زبان می‌آورند و زمانی هم که چوب به صورت عزاداران نزدیک شد گروه دیگر ندای واخسی را که مخفف وای حسین است با صدای بلند ادا می‌کنند.
در این مراسم نوحه‌های مشهوری وجود دارد که از میان آنها می‌توان به اشعار دیلریش اردبیلی، صراف تبریزی، یحیوی اردبیلی، مکانی زنجانی و... اشاره کرد. این آیین در واقع به نشانه جنگ یاران امام حسین (ع) با یاران یزید در صحرای کربلاست. عزاداران دست خود را بر پشت هم قرار داده و با این کار اتحاد و انسجامشان را نشان می‌دهند.
۷. آیین عزاداری محرم در ابیانه
مردم روستای ابیانه نیز مراسم عزاداری و سوگواری ماه محرم را به شیوه خودشان پیش می‌برند. جالب است بدانید که آنها در این مراسم نیز هم‌چنان پوشش منحصربه‌فرد خود را حفظ می‌کنند. یکی از مراسم خاص شب تاسوعا در این روستا ذاکری نام دارد که در آن مردم به مسجد یسمان می‌روند و نوحه‌هایی را با نوای مخصوص خود میخوانند. صبح این روز، مردان محله هرده جلوی امام‌زاده جمع می‌شوند و عَلَمی را که با پارچه‌های قرمز مزین شده است بلند کرده و به سمت خانه‌هایی می‌برند که از محرم سال گذشته تا امسال، عزیزی را از دست داده‌اند. خانواده‌های عزادار هم در جلوی منازل خود خیرات و یا نذری می‌دهند.
یکی دیگر از مراسم روز تاسوعا در ابیانه جغجغه‌زنی است. در این مراسم که از روزگار باستان به جا مانده است عزاداران وسیله‌ای چوبی به نام جغجغه را بر هم می‌کوبند و بعد از تشکیل یک صف، شروع به نوحه‌خوانی می‌کنند. همراهی صدای طبل و سنج با جغجغه، نوایی سوزناک و غمگین بر جای خواهد گذاشت.
۸. آیین طشت‌گذاری آذری‌ها در محرم
مردم آذری علاوه بر آیین چاخسی واخسی، مراسمی به نام طشت‌گذاری را نیز در ماه محرم بر پا می‌کنند. این آیین بیشتر به اردبیل نسبت داده می‌شود، اما در میان تمامی مردم آذری‌زبان رواج دارد.
در این مراسم طشت نماد مشک سقای کربلا و آب هم نماد آب رود فرات است. در روند این آیین، عزاداران دور یکدیگر جمع می‌شوند و با دست زدن به طشت سعی در تجدید بیعت خود با سالار شهیدان دارند. متن قدیمی و کامل دعای طشت‌گذاری، تلفیقی از سه زبان فارسی، ترکی و عربی است و همین موضوع هم نشان می‌دهد که آیین طشت‌گذاری ریشه‌ای در عهد صفویان دارد.
