ماه محرم ماه عزای خاندان وحی (ع) بر مصیبت امام حسین (ع) و یاران با وفای ایشان است. ماهی است که حزنی ناخواسته پاک‌طینتان عالم را فرا می‌گیرد و باعث میشود ناخداگاه بر مصیبت سید و سالار شهیدان اشک بریزند و عزاداری کنند. از این جهت اهل‌بیت (ع) همواره این ماه را ماه اندوه خویش قرار می‌دادند و در این باره توصیه‌هایی را به شیعیان خویش انجام می‌دادند.
به گزارش تسنیم به عنوان نمونه امام رضا علیه‌السلام در روایتی فرمودند: «بر کسى، چون حسین باید که گریندگان بگریند؛ زیرا که گریستن بر او گناهان بزرگ را مىزداید. سپس ادامه دادند:، چون ماه محرّم مىرسید کسى پدرم علیه‌السلام را خندان نمىدید. غم و اندوه بر او چیره بود تا آن که ده روز مىگذشت، روز دهم روز سوگوارى و اندوه و گریه او بود و مىفرمود: این روزى است که حسین علیه‌السلام در آن کشته شد؛ فَعَلى مِثلِ الحُسَینِ فَلیَبکِ الباکونَ؛ فإنَّ البُکاءَ علَیهِ یَحُطُّ الذُّنوبَ العِظامَ. ثُمَّ قالَ علیه‌السلام: کانَ أبی علیه‌السلام إذا دَخَلَ شَهرُ الُمحَرَّمِ لا یُرى ضاحِکا، وکانَتِ الکَآبَهُ تَغلِبُ علَیهِ حَتّى تَمضِیَ عَشرَةُ أیّامٍ، فإذا کانَ یَومُ العاشِرِ کانَ ذلکَ الیَومُ یَومَ مُصیبَتِهِ وحُزنِهِ وبُکائهِ، و یَقولُ: هُوَ الیَومُ الَّذی قُتِلَ فیهِ الحُسَینُ علیه‌السلام.»
از این جهت عزاداری بر اباعبدالله الحسین (ع) در ماه محرم یکی از سنت‌های جاویدان میان محبان اهل‌بیت وحی (ع) محسوب شد به گونه‌ای که هر ساله بر کیفیت و عظمت مجالس عزای امام حسین (ع) افزوده میشود. علمای اسلام در کتب ادعیه خویش نیز توصیه‌هایی را درباره شب و روز اول ماه محرم برای بهره بیشتر از این ماه بیان داشته‌اند که در ادامه می‌خوانید.
شب اول:
سیّد ابن طاووس در کتاب «اقبال» براى این شب، چند نماز ذکر فرموده: اوّل: صدر رکعت که در هر رکعت سوره هاى «حمد» و سوره «توحید» خوانده میشود.
دوّم: دو رکعت که در رکعت اول سوره هاى «حمد» و «انعام»، و در رکعت دوم سوره هاى «حمد» و «یس» خوانده میشود.
سوم: دو رکعت که در هر رکعت سوره «حمد» و یازده سوره «توحید» خوانده مى شود.
از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله روایت شده: هرکه این دو رکعت نماز را در این شب بجا آورد، و فردایش را که اول سال است روزه بدارد، مانند کسى است که همه طول سال را همواره کار خیر کرده، و در آن سال محفوظ باشد، و اگر بمیرد به بهشت میرود.
سیّد ابن طاووس براى هلال این ماه دعاى مبسوطى ذکر کرده است.
روز اول:
بدان که روز اوّل محرم، اول سال قمرى است، و در آن دو عمل وارد شده: اول: روزه گرفتن، در روایت ریّان بن شبیب از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده:
هرکه در این روز روزه بدارد، و خدا را بخواند خدا دعاى او را مستجاب کند، چنان که دعاى زکرّیا را اجابت فرمود.
دوم: از حضرت رضا علیه السّلام روایت شده:
رسول خدا صلى اللّه علیه و آله روز اول محرم دو رکعت نماز بجا آورد، و، چون فارغ میشد، دست‌ها را به آسمان برمیداشت و این دعا را سه مرتبه میخواند:
اللَّهُمَّ أَنْتَ الْإِلَهُ الْقَدِیمُ وَ هَذِهِ سَنَةٌ جَدِیدَةٌ فَأَسْأَلُکَ فِیهَا الْعِصْمَةَ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ الْقُوَّةَ عَلَى هَذِهِ النَّفْسِ الْأَمَّارَةِ بِالسُّوءِ وَ الاشْتِغَالَ بِمَا یُقَرِّبُنِی إِلَیْکَ یَا کَرِیمُ یَا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا عِمَادَ مَنْ لا عِمَادَ لَهُ یَا ذَخِیرَةَ مَنْ لا ذَخِیرَةَ لَهُ یَا حِرْزَ مَنْ لا حِرْزَ لَهُ یَا غِیَاثَ مَنْ لا غِیَاثَ لَهُ یَا سَنَدَ مَنْ لا سَنَدَ لَهُ یَا کَنْزَ مَنْ لا کَنْزَ لَهُ یَا حَسَنَ الْبَلاءِ یَا عَظِیمَ الرَّجَاءِ یَا عِزَّ الضُّعَفَاءِ یَا مُنْقِذَ الْغَرْقَى یَا مُنْجِیَ الْهَلْکَى یَا مُنْعِمُ یَا مُجْمِلُ یَا مُفْضِلُ یَا مُحْسِنُ.
خدایا تویى معبود ازلى، و این است سال نو، در این سال از تو درخواست میکنم حفظ شدنم را از شیطان، و قدرت و غلبه و بر نفس فرمانده به گناه، و مشغول بودن به آنچه که مرا به تو نزدیک میکند،ای صاحب بزرگى و بزرگوارى، اى تکیه گاه کسیکه تکیه گاهى ندارد، اى اندوخته کسى که اندوخته کسى که اندوخته اى ندارد، اى پناهگاه کسی که پناهگاهی ندارد، اى فریادرس کسى که فریادرسى ندارد، اى پشتوانه کسى که پشتوانه‌اى ندارد، اى گنجینه کسى که گنجى ندارد، اى نیکو آزمایش، اى بزرگ امید، اى عزّت ناتوان، اى نجات ب. خش غرق شدگان، اى رهاننده هلاک شدگان، اى نعمت دهنده،ای زیباکار، اى فزون بخش، اى نیکوکار.
أَنْتَ الَّذِی سَجَدَ لَکَ سَوَادُ اللَّیْلِ وَ نُورُ النَّهَارِ وَ ضَوْءُ الْقَمَرِ وَ شُعَاعُ الشَّمْسِ وَ دَوِیُّ الْمَاءِ وَ حَفِیفُ الشَّجَرِ یَا اللَّهُ لا شَرِیکَ لَکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَیْرا مِمَّا یَظُنُّونَ وَ اغْفِرْ لَنَا مَا لا یَعْلَمُونَ وَ لا تُؤَاخِذْنَا بِمَا یَقُولُونَ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَ مَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُوا الْأَلْبَابِ رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ
تویى که برایت سجده کرد، سیاهى شب، و روشنى روز، و تابش ماه، و شعاع خورشید، و خروش آب و صداى برگ درختان، اى خدا شرکى براى تو نیست.
خدایا ما را بهتر از آنچه گمان میکنند قرار ده، و از ما آنچه را نمیدانند بیامرز، و به آنچه از ما میگویند سرزنشمان مکن، خدا مرا بس است، معبودى جز او نیست، بر او تکیه کردم، و او پروردگار عرش بزرگ است، به او ایمان آوردیم.
همه چیز‌ها از جانب پروردگار ماست، و یادآور نشوند مگر صاحبان خرد، پروردگارا دلهاى ما را بعد از آنکه هدایتمان فرمودى منحرف مکن، و از نزد خود رحمتی به ما ببخش، همانا تو بخشنده اى.
شیخ طوسى گفته روزه دهه اول محرم مستحب است ولى روز عاشورا تا بعد از عصر از خوراکى و آشامیدنى خوددارى کند، آنگاه کمى تربت بخورد، و سیّد روایت کرده که روزه تمام این ماه فضیلت دارد، و روزه آن روز روزه دار را از هر گناهى حفظ میکند.
