نرخ سکه، ارز، فولاد، خودرو و غیره جزء بحث‌های داغ اقتصادی محسوب می‌شوند که هر کدام می‌توانند به نوعی یک عامل تاثیرگذار در اقتصاد کشور باشند.
جزر و مد دریای خروشان بازار و قیمت سکه تاثیر بسزایی در تعاملات اقتصادی مردم جامعه، بحث‌های روز مردم عادی، زندگی روزمره افراد و غیره دارد، بخصوص اگر این افزایش یا کاهش قیمت‌ها در زمان‌های خاصی صورت بگیرد بطور مثال در اعیاد و یا مناسبت‌های خاصی که در جامعه وجود دارد.
اما خارج از بحث‌های تخصصی و ثقیل گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان، قصد دارد تا در این مطلب صرفا شما را با تاریخچه سکه‌های طلایی که این روز‌ها به مرز ۴ میلیون تومان رسیده و انواع کاربرد‌های آن و غیره آشنا کند، پس پیشنهاد می‌کنیم اگر نمی‌دانید این سکه‌های زرین از کجا آمده‌اند و آمدنشان بهر چه بوده است این مطلب را از دست ندهید.
تاریخچه و کاربرد سکه بهار آزادی
سکه بهار آزادی یکی از مسکوکات طلای قانونی در جمهوری اسلامی ایران است، که جایگزین سکه‌های طلای پهلوی شده است. از سال ۱۳۵۸ تاکنون، به مناسبت و یادبود بهار پیروزی انقلاب اسلامی، انواع سکه‌های بهار آزادی در دو طرح متفاوت، و در قطع‌های مختلف ضرب شده‌اند.
عیار طلای این سکه‌ها - اعم از طرح قدیم و جدید - ۹۰۰ در هزار است. معمولاً هر سال ضرابخانه بانک مرکزی ایران، سکه‌ها را ضرب کرده و از طریق بانک‌های عامل یا صرافی‌های مجاز، به بازار عرضه می‌کند.
این سکه‌ها به صورت خرد یا عمده، و به قیمت روز، خرید و فروش می‌شوند. سکه بهار آزادی، به عنوان هدیه، مهریه ازدواج، عیدی کارمندان دولت، و نیز برای سرمایه‌گذاری و پس‌انداز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع سکه بهار آزادی
• از نظر شکل - سکه‌ها در دو نوع «طرح قدیم» و «طرح جدید (امامی)» هستند.
• از نظر قطع - این سکه‌ها در انواع «ربع»، «نیم»، «یک» یا «تمام»، «دو و نیم»، و «پنچ» بهار آزادی موجود هستند.
تاریخ ضرب سکه طلا در ایران به زمان حکومت داریوش اول، پادشاه هخامنشی (در سال‌های ۵۲۱ الی ۴۸۶ قبل از میلاد) بر می‌گردد. با ارزش‌ترین این سکه‌ها که دریک نام داشته وزنی معادل ۸/۴۱ گرم از جنس طلا داشت. سکه دیگر سیگل با وزن ۵/۶ گرم نقره بود و ارزشی معادل یک گوسفند را داشت و نرخ تبدیل آن برابر با ۲۰ سکه نقره سیگل در برابر یک سکه طلا دریک بود. ضرب این سکه‌های ۸ گرمی طلا در طول تاریخ ایران با نام‌های گوناگون در ادوار مختلف ادامه داشت و بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران به نام سکه بهار آزادی تغییر نام یافت.
تاریخچه سکه بهار آزادی
پس از انقلاب اسلامی ایران، به پیشنهاد وزارت امور اقتصادی و دارایی و با تأیید و دستور نخست وزیر دولت موقت، به مناسبت و یادبود نخستین بهار پیروزی انقلاب اسلامی، اجازه ضرب انواع مسکوک طلا با نام «بهار آزادی» صادر شد. از آن زمان تاکنون، سکه‌های بهار آزادی با دو طرح مختلف ضرب شده‌اند:
از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۰ (طرح قدیم)
یک روی این سکه مزین بنام حضرت علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام بود ( به سه بار تکرار «علی» به خط معقلی تزیینی در داخل یک شش ضلعی، و قید عبارت «بانک ملی ایران» در زیر آن ) و بر روی دیگر آن تصویر بارگاه امام رضا علیه‌السلام به همراه عبارت «نخستین بهار آزادی» و تاریخ ۱۳۵۸ منقوش بود. از آن پس تا سال ۱۳۷۰، انواع سکه‌های بهار آزادی با همین طرح تولید می‌شد.
از سال ۱۳۷۰ تاکنون (طرح جدید)
با توجه به ماده ۵ قانون نحوه حفظ آثار و یاد امام خمینی(ره) بانک مرکزی ایران موظف شد که تصویر بنیان‌گذار نظام جمهوری اسلامی ایران را بر یک طرف سکه‌های بهار آزادی به گونه‌ای مناسب نقش کند. از اینرو، بنابر پیشنهاد بانک مرکزی و موافقت وزارت اموراقتصادی و دارایی و به استناد بند ۲ قانون اصلاح قانون ضرب مسکوک طلا، هیئت وزیران در جلسه مورخ ۱۳۷۰/۳/۱۹ (راجع به تغییر طرح سکه یک بهار آزادی) چنین تصویب کرد:
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مجاز است به مناسبت دومین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (قدس سره) سکه یادبود یک بهار آزادی را با مشخصات ذیل و طبق نمونه‌ای که در نهاد ریاست جمهوری نگهداری می‌شود ضرب کند:
۱. عیار طلا: ۹۰۰ در هزار؛
۲. وزن سکه: ۸/۱۳۵۹۸ گرم؛
۳. قطر سکه: ۲۲ میلیمتر؛
۴. یک روی سکه مزین به تصویر حضرت امام (قدس سره) و قید سال ضرب (۱۳۷۰) در ذیل تصویر؛
۵. یک روی سکه تصویر بارگاه حضرت امام رضا علیه‌السلام و قید عبارت «بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» در بالای تصویر و عبارت «بهار آزادی».
مصوبه مذکور جهت اجرا به بانک مرکزی جمهوری اسلام ایران ابلاغ شد. به این ترتیب، در دومین سال رحلت رهبر جمهوری اسلامی ایران، طرح سکه تمام بهار آزادی تغییر کرد و از آن پس (سال ۱۳۷۰ به بعد) سکه‌ها بر اساس آن مصوبه ضرب می‌شوند.
گفتنی است طرح سکه‌های با قطع‌های ربع و نیم، همانند سابق است.
در میزان عیار طلای سکه‌های طرح قدیم و طرح جدید، هیچ تفاوتی نیست و تنها اختلاف این دو در زمان ضربشان است، چون دیگر بانک مرکزی اقدام به ضرب سکه طرح قدیم نمی‌کند؛ این مسأله موجب ویژگی خاص این سکه و افزایش قیمت آن شده وگرنه در میزان طلای به کار رفته کوچکترین تفاوتی وجود ندارد.
معمولاً در هر سال، انواع مسکوک بهار آزادی بر اساس مجوزی که بانک مرکزی دارد، در ضرابخانه این بانک تولید می‌شود. طبق آمار اعلام‌شده در سال ۱۳۸۶، تاکنون ۴۰ میلیون قطعه سکه بهار آزادی در طول دهه‌های اخیر در کشور ضرب شده‌است.
صدور مسکوک طلا از کشور به هر نحوی ممنوع است، مگر توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
مشخصات سکه بهار آزادی
مسکوک طلای بهار آزادی از لحاظ مشخصات، منطبق است بر قانون مسکوک طلا و نیز قانون اصلاح قانون ضرب مسکوک طلا. شکل این مسکوک بر اساس ماده دوم قانون ۱۳۳۷، مدور است، و میزان عیار آن بر طبق ماده چهارم همان قانون عبارت است از ۹۰۰ در هزار طلای خالص، و ۱۰۰ در هزار مس، یا آلیاژی از نقره و مس.
قطع وزن کل (گرم) وزن طلای خالص (گرم) حد ترخّص وزن در هزار قطر دایره (میلیمتر) عیار در ۱۰۰۰ عیار در ۲۴
ربع ۲/۰۳۲۲۵، ۱/۸۳۰۵۹۵۵، ۱۰، ۱۶، ۹۰۰، ۲۱/۶
نیم ۴/۰۶۶۵، ۳/۶۶۱۱۹۱، ۵، ۱۹، ۹۰۰، ۲۱/۶
یک ۸/۱۳۳، ۷/۳۲۲۳۸۲، ۲/۵، ۲۲، ۹۰۰، ۲۱/۶
دو و نیم ۲۰/۳۳۲۵، ۱۸/۳۰۵۹۵۵، ۲/۵، ۳۰، ۹۰۰، ۲۱/۶
پنج ۴۰/۶۶۵، ۳۶/۶۱۱۹۱۰، ۲، ۴۰، ۹۰۰، ۲۱/۶
کاربرد‌های سکه بهار آزادی
• هدیه
در ایران رسم است که مردم به مناسبت‌های مختلف در اعیاد ملی، مذهبی، تولد، و ازدواج، به یکدیگر سکه طلا هدیه می‌دهند. جشنواره‌ها مهمترین رویداد‌هایی هستند که معمولاً در آنها سکه اهدا می‌شود. به دلیل جایگاه ویژه طلا در جامعه ایرانی، هدیه‌دادن سکه، نسبت به پول یا اشیای دیگر، از مقبولیت بیشتری برخوردار است.
• عیدی کارمندان دولت
طبق مصوبه هیئت وزیران در سال ۱۳۸۷، کلیه دستگاه‌های دولتی می‌توانند به جای پرداخت پول نقد به کارکنان خود، به آنها سکه طلای تمام بهار آزادی عیدی دهند. این سکه‌ها با نرخ روز اعلام‌شده از سوی بانک مرکزی، به وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی که تمایل دارند عیدی کارکنان خود را به صورت سکه اعطا کنند، به فروش می‌رسد. پرداخت عیدی به جای پول نقد یکی از راهکار‌های کنترل نقدینگی در پایان سال اعلام شده است. به گفته محمود بهمنی، رئیس کل وقت بانک مرکزی، با این رویکرد سه هدف محقق می‌شود: اول اینکه عیدی کارکنان پرداخت می‌شود، دوم با افزایش عرضه سکه توسط کارکنان، قیمت این کالا در آستانه عید کنترل می‌شود، و سوم، عده‌ای سکه‌های خود را نگهداشته و نقدینگی کمتری وارد جامعه می‌شود.
• مهریه ازدواج
در بسیاری از اوقات، مهریه دختران ایرانی بر مبنای سکه‌های طلا تعیین می‌شود؛ از سال تولد دختر گرفته تا شمار ائمه یا سوره‌های قرآن کریم به عنوان تعداد سکه‌های مهریه دختران بریده می‌شود.
نمودار روند قیمت سکه تمام بهار آزادی (طرح قدیم و جدید) از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۶. این نمودار که بر اساس داده‌های آماری بانک مرکزی ایران رسم شده است ارزش سکه بهار آزادی در برابر ریال و در گذر زمان را نشان می‌دهد.
• سرمایه‌گذاری
سکه طلا به دلیل ارزش ذاتی آن، کالایی کم‌ریسک محسوب می‌شود. در بازار سکه ایران، معامله‌گرانی هستند که با پیگیری نوسانات قیمت طلای جهانی و سکه طلا، به صورت عمده به دادوستد سکه می‌پردازند. معمولاً متوسط بازدهی از خرید و فروش عمده سکه طلا، بین ۳۰ تا ۵۰ درصد در سال است.
• پس‌انداز
بخشی مهمی از سرمایه و پس‌انداز مردم ایران در قالب سکه طلا است. با افتتاح طرح قرض‌الحسنه پس‌انداز سکه طلا در بانک رفاه، مردم سکه‌های خود را که به شکل سرمایه راکد در دست آنان است، به صورت قرض‌الحسنه در اختیار بانک قرار می‌دهند و در مقابل کسانی که نیاز به سکه دارند می‌توانند از بانک تقاضای سکه کنند و بانک از محل سکه‌های به امانت گذاشته شده، به متقاضیان سکه می‌دهد؛ به این ترتیب این سرمایه راکد به گردش در می‌آید. دولت امیدوار است حساب قرض‌الحسنه طلا از یک طرف بتواند مشکل کسانی را برای خرید هدیه با مشکل نقدینگی مواجه هستند، حل کند و از طرف دیگر نگرانی‌های ناشی از حفظ و نگهداری سکه طلا را کاهش دهد.
خرید و فروش سکه بهار آزادی
خرید و فروش سکه به صورت عمده و خرد، در بازار طلای ایران انجام می‌شود. عواملی که بر قیمت روزانه سکه طلا در ایران تأثیرگذار هستند، عبارتند از:
• قیمت جهانی طلا (بر حسب ریال)؛
• هزینه ضرب سکه توسط بانک مرکزی (تقریباً معادل هفت‌هزار تومان، طبق برآورد سال ۱۳۸۶)؛
• هزینه چهار درصدی گمرک؛
• کارمزد عرضه سکه در بانک (تقریباً معادل پانصد تومان، طبق برآورد سال ۱۳۸۷)؛
• سال ضرب سکه (صرفاً از نظر روانی بر روی قیمت سکه اثرگذار است).
معمولاً نرخ دلار آمریکا در قیمت اونس جهانی طلا ضرب و قیمت سکه به دست می‌آید، بنابراین زمانی که قیمت اونس جهانی طلا، و یا نرخ دلار افزایش می‌یابد، قیمت سکه بهار آزادی نیز متأثر از این دو عامل بالا می‌رود. بجز این، افزایش تقاضا برای سکه در برخی از ایام سال نیز سبب افزایش بهای سکه بهار آزادی می‌شود. برای مثال در روز‌های پایانی سال، تقاضا برای سکه افزایش می‌یابد. در این ایام، بیشترین تقاضا برای ربع سکه و در مرحله بعد برای نیم سکه‌است، و سکه تمام بهار آزادی (طرح جدید) کمتر مورد تقاضا قرار می‌گیرد.
نقش زمان ضرب در تعیین قیمت سکه‌ها
به غیر از شکل ظاهری، اختلاف مهم دیگری بین سکه‌های طرح قدیم و جدید وجود دارد که در زمان ضرب آنهاست، چرا که بانک مرکزی دیگر به ضرب سکه طرح قدیم اقدام نمی‌کند؛ این مسئله، موجب ویژگی خاص سکه‌های طرح قدیم و افزایش قیمت آنها نسبت به سکه‌های طرح جدید می‌شود، وگرنه در میزان طلای به کار رفته در سکه‌های طرح جدید و قدیم کوچکترین تفاوتی وجود ندارد.
اختلاف قیمت بین سکه‌های طرح جدید
سکه‌های طرح جدید، علی‌رغم داشتن شکل ظاهری یکسان، از نظر سال ضرب با هم تفاوت دارند. از آنجا که متقاضیان سکه‌های جدیدالضرب بیشتر هستند، این افزایش تقاضا، قیمت سکه‌های جدید (دارای سال ضرب بالا) را افزایش می‌دهد. به همین دلیل، فروشندگان سکه تفاوتی برای قیمت این سکه‌ها قائل شده، و سکه‌های با تاریخ ضرب قدیمی‌تر، ارزانتر از سکه‌های جدید معامله می‌شوند. البته بعضی از فروشندگان سکه، بدون توجه به سال ضرب سکه‌ها، آنها را به قیمت یکسان به فروش می‌رسانند، اما در زمان خرید، سال ضرب را بهانه‌ای برای کاهش بهای خرید سکه قرار می‌دهند.
برای مثال، هنگامی که فردی برای فروش سکه خود به مغازه مراجعه می‌کند، اگر قیمت روزانه سکه ۱۹۰ هزار تومان باشد، اما تاریخ ضرب آن پنج سال پایین‌تر باشد، آن سکه ۱۰ هزار تومان ارزانتر از او خریداری می‌شود.
این در حالی است که میزان طلای به کار رفته در این سکه‌ها، هیچ تفاوتی با هم ندارند.
از نظر بانک مرکزی، اختلاف قیمت میان سکه ها به علت تفاوت در سال ضرب آنها، موجه نیست و تنها عاملی که می‌تواند در نوسان قیمت سکه مؤثر باشد، نوسانات بهای طلا در بازار‌های جهانی است. بانک مرکزی برای حل این مشکل، از سال ۱۳۸۶ تاکنون (۱۳۹۷) بر روی همه سکه‌ها تاریخ ۱۳۸۶ را درج می‌کند. از همین رو بازار سکه‌های ضرب قبل از ۱۳۸۶ از رونق افتاده و این سکه‌ها معمولاً فقط به قیمت طلایشان ارزش دارند.
مهمترین مراکز عرضه سکه در ایران
جلسات حراج انواع سکه بهار آزادی در بانک کارگشایی.
نمایی از واحد‌های خرید و فروش سکه طلا در داخل «مرکز بزرگ طلا و جواهر ایران»، واقع در سبزه میدان (بازار تهران).
بانک کارگشایی ؛ بانک کارگشایی در طول هفته، برای تنظیم و کنترل قیمت سکه طلا در بازار، اقدام به حراج سکه می‌کند. بانک کارگشایی، سکه‌ها را مستقیماً از خزانه بانک مرکزی دریافت می‌کند. این سکه‌ها در حضور نمایندگان بانک مرکزی، به بسته‌های ۱۰۰، ۲۰۰، و ۵۰۰ تایی تبدیل شده و به فروش می‌رسند.
جلسات حراج به این صورت است که حراج‌کننده با اعلام نرخ پایه بانک مرکزی، مردم را برای خرید یکصد سکه تمام بهار آزادی، به رقابت تشویق می‌کند؛ در نهایت کسی برنده این مزایده‌است که بیشترین مبلغ را پیشنهاد دهد. در ادامه، این مزایده به ترتیب برای سکه‌های «نیم»، «ربع»، و «دو و نیم» بهار آزادی اجرا شده، و به طور متناوب تا پایان حراج ادامه می‌یابد.
افزایش تعداد روز‌های حراج برای عرضه سکه، یا حذف حق ضرب سکه (تقریباً هفت‌هزار تومان در سال ۱۳۸۶)، مهمترین ابزار‌های کنترلی این بانک برای تعدیل قیمت سکه هستند. جلسات حراج، در وضعیت عادی در روز‌های شنبه، دوشنبه، و چهارشنبه هر هفته برگزار می‌شوند، اما در هنگام افزایش تقاضا (مثل روز‌هایی پایانی سال، و فرارسیدن عید نوروز)، به صورت هر روزه هستند. شرکت در جلسات حراج، و خرید سکه برای عموم آزاد است.
چهارراه استانبول و سبزه‌میدان این دو از مراکز عرضه خرد سکه در تهران به شمار می‌روند. برای کسب اطمینان از اعتبار و اصالت سکه، باید آنرا از صرافی‌ها یا واحد‌هایی خریداری کرد که دارای مجوز اتحادیه طلا و جواهر یا مجوز بانک مرکزی باشند.
به علاوه، سکه‌ها حتماً باید به صورت پلمپ‌شده (پرس‌شده در کارت، به صورت وکیوم) خریداری شوند، و روی پلمپ، علاوه بر نام و نشانی فروشنده، باید عباراتی همچون «تضمین بانکی» یا «مجوز اتحادیه» و امثالهم وجود داشته باشد. شایان ذکر است که سکه‌های تقلبی طلا که بانک مرکزی آنها را ضرب نکرده است، از روی ناهمواری‌های پشت و روی سکه، و عیار کم طلای آن، قابل تشخیص هستند.
