پیرامون زکات فطره سوالات بسیاری وجود دارد. سوالاتی مثل: فطریه چیست، میزان فطریه، احکام فطریه، تاخیر در پرداخت فطریه، فطریه سادات چیست، فطریه به چه کسانی تعلق می‌گیرد، زمان پرداخت فطریه و احکام مصرف زکات فطره. در این یادداشت تلاش کرده‌ایم به همه سوالات درباره احکام فطره پاسخ دهیم.
همه آنچه که می‌خواهید درباره زکات فطره بدانید
به گزارش فردا، «زکات فطره» یکی از واجبات مالی است که بعد از اتمام ماه مبارک رمضان بر سرپرست خانوار واجب می‌شود. معمولا قبل از نماز عید فطر زکات فطره پرداخت می‌شود. این مبلغ برای کمک به فقرا و مستمندان هزینه می‌شود. زکات فطره باعث قبولی قبولی و تمامیت روزه ماه رمضان می‌شود. امام صادق علیه‌السلام در این باره فرموده‌اند: «همانا دادن زکات فطره از جمله عوامل تمام‌کننده و کمال‌بخش روزه است همان‌گونه که صلوات بر پیامبر(ص) از جمله عوامل تمام کننده نماز می‌باشد؛ چرا که هرکس روزه بگیرد ولی زکات فطره را عمداً ترک کند و ادا نکند، مانند آن است که روزه‌ای نگرفته است. همان‌گونه که هرگاه کسی نماز بگذارد ولی صلوات بر پیامبر(ص) نفرستد مانند آن است که نماز نگذاشته است.» بر طبق روایات زکات فطره صدقه‌ای است که فرد روزه دار برای حفظ مال و جان خانواده‌اش می‌پردازد. امام صادق (ع) در همین باره فرمودند: «از جانب اهل و عیالت زکات فطره را ادا کن و همه را در نظر بگیر و از آنها کسی را فراموش نکن، چرا که اگر فردی از آنها را ترک کنی من بر فوت او خوف دارم». راوی می‌گوید: «عرض کردم منظور از فوت چیست؟» آن‌حضرت فرمود: «مرگ». در این یادداشت به تمامی سوالات پیرامون زکات فطره پاسخ خواهیم داد. با ما همراه باشید.
زکات فطره بر چه کسانی واجب می‌شود؟
اگر کسی در شب عید فطر یعنی دقیقا در زمانی که فردای آن روز عید است، هوشیار، بالغ و عاقل باشد و فقیر نباشد و همچنین سرپرست یک خانواده باشد یعنی در نظر مردم او هزینه آن خانواده را بدهد، زکات فطره بر او واجب می‌شود. این در شرایطی است که حتی اگر یک فرد نامسلمان هم تحت سرپرستی یک فرد مسلمان باشد باز هم باید زکات فطره او را بدهد. اهمیت زکات فطره تا آنجاست که اگر فرد سرپرست خانواده‌ای بعد از غروب آفتاب از دنیا برود، خانواده‌اش باید زکات فطره را از مال او بردارند و پرداخت کنند. اما اگر این فرد قبل از غروب آفتاب از دنیا برود، لازم نیست زکات فطره را از مال او پرداخت کنند. در چنین شرایطی اگر ورثه فقیر نباشند، زکات فطره هر کدام از آنها بر خودشان واجب می‌شود.
فقیر و نان خور از نظر شرعی به چه کسی اطلاق می‌شود؟
فقیر از نظر شرعی کسی است که خرج متعارف خود و خانواده‌اش را به صورت بکجا و متناوب ندارد. اما اگر کسی در حال حاضر خرج یک سال خود را ندارد ولی بیکار هم نیست و ماهانه درآمدی دارد، فقیر محسوب نمی‌شود اما اگر کسی خرج یکسال خود را ندارد و بیکار هم هست، فقیر محسوب می‌شود. نان خورهای یک نفر به کسانی گفته می‌شود که از نظر اقتصادی به او وابسته هستند و آن فرد از نظر خورد و خوراک آنان را تامین می‌کند. فرقی ندارد که نان خور بزرگ یا کوچک، مسلمان یا غیرمسلمان، عاقل یا غیر عاقل باشد. بچه‌ای که در شکم مادر است، نان خور محسوب نمی‌شود. فطریه کارگران، سربازان و بیماران نیز بر عهده سرپرست خانواده است و از این نظر برعهده کسی که تحت نظر او کار و فعالیت می‌کنند، نیست.
فطریه سادات چیست؟
فردی که سید نیست، زکات فطره‌اش را نمی‌تواند به سادات بدهد. اما سادات می‌توانند زکات فطره‌شان را به سادات و غیر سادات بدهند. در مورد سید بودن، ملاک سید بودن سرپرست خانوار است. یعنی اگر کسی سید نیست و مخارج مادر سیده‌اش را بر عهده دارد، باز هم نمی‌تواند به سادات فطریه بدهد. اما اگر سرپرست خانواده سید است و فرد غیرسیدی را تحت تکلف خود دارد، می‌تواند به سادات فطره بدهد.
مقدار زکات فطره چقدر است؟
مقدار زکات فطره به ازای هر نفر سه کیلوگرم (یک صاع) گندم یا جو یا خرما یا برنج یا کشمش یا ذرت و مانند آن است. البته ذکر این نکته ضروری است که برخی از مراجع یک سال را بیشتر از سه کیلوگرم می‌دانند که مقلدین آنها باید به این نکته توجه کنند.
اما مراجع عظام تقلید در پاسخ به این سوال که آیا ملاک در پرداخت فطریه قوت غالب است یا ماه رمضان چنین فرموده‌اند:
- حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی): اگر از گندم، جو، خرما، برنج و مانند این‌ها داده شود، کفایت مىکند و منحصر به قوت غالب فرد نیست.
- حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی): در زکات فطره خوراک شخصی خود انسان ملاک نیست بلکه خوراک معمولی اهل شهر و یا محل ملاک است؛ بنابراین کسی که همیشه برنج می‌خورد می‌تواند زکات فطره را از گندم بدهد و همچنین ملاک کل سال است نه فقط ماه رمضان.
- حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی): قوت غالب بلد.
- حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی): ملاک در فطریه قوت غالب نوع مردم و اهل بلد است ولی اخراج غلات اربعه در هر صورت بلا مانع است.
- حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی): قوت غالب سال و غالب مردم بلد ملاک است.
هر فرد مسلمان باید مقدار هزینه یکی از این اجناس را به فقیر بدهد که بنا به سال‌های مختلف متفاوت است و هرسال مبلغ آن اعلام می‌شود.
می‌توان در پرداخت فطریه، میانگین قیمت دو جنس را پرداخت کرد؟
فردی که فطریه چند نفر را می‌دهد، لازم نیست همه را از یک جنس بدهد. پس می‌تواند فطریه یک نفر را از گندم و فطریه فرد دیگر را از برنج پرداخت کند. اما درباره پرداخت فطریه نمی‌توان نصف صاع را از یک جنس و نصف دیگر را از یک جنس دیگر انتخاب کرد. درباره پرداخت پول آن هم همین طور است و نباید قیمت دو جنس را در پرداخت فطریه یک نفر ترکیب کرد.
کسی که در ماه رمضان روزه نمی‌گیرد هم زکات فطره بر او واجب می‌شود؟
کسی که در هنگام غروب شب عید فطر بالغ، عاقل و هوشیار باشد و فیر و تحت سرپرستی دیگری نباشد، باید برای خودش و کسانی که تحت سرپرستی او هستند، زکات فطره پرداخت کند. در این باره تفاوتی بین فرد روزه دار و غیرروزه دار نیست. به عنوان مثال اگر سرپرست خانوار روزه نمی‌گیرد باید زکات فطره خود و زن و فرزندانش را بدهد.
فطریه مهمان بر عده صاحبخانه است؟
یکی از سوالات همیشگی درباره فطریه این است که فطریه مهمان در شب عیدفطر بر عهده صاحب خانه است یا نه؟ در این باره نظر فقها متفاوت است و درباره اینکه نان خور به چه کسی گفته می‌شود، بین آنها اختلاف نظر وجود دارد. اکثر فقها معتقدند فرد مهمان با یک شب نانخور صاحبخانه محسوب نمی‌شود، ولی بعضی فقها هم عقیده دارند چنانچه مهمان قبل از غروب آفتاب، وارد منزل صاحبخانه شده باشد، زکات فطره او بر عهده صاحب خانه است. در ادامه نظر فقها را بخوانید.
- حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی): میهمان اگر نانخور صاحبخانه محسوب شود کفاره او به عهده‌‌ٔ میزبان است مگر اینکه میهمان فطریه را به وکالت از طرف او پرداخت نماید. توجه داشته باشید میهمان با یک شب نانخور محسوب نمی‌شود و فطریه به عهده خودش است.
- حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی): فطره میهمان بر عهده صاحبخانه نیست، مگر اینکه برای چند شب میهمان او باشد، به طوری که نان خور او محسوب شود.
- حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی): کسی که تنها براى افطار شب عید دعوت شده نان خور به حساب نمىآید، و فطره‌اش بر صاحبخانه نیست.
- حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی): چنانچه میهمان قبل از غروب وارد بر صاحبخانه شود و آن شب نانخور وی باشد زکات فطره اش بر عهدۀ میزبان است.
- حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی): در هر دو فرض بر عهده صاحب خانه است.
چه زمانی فطریه را پرداخت کنیم؟
مراجع تقلید زمان وجوب پرداخت فطریه را از غروب شب عید فطر می‌دانند و تاخیر در پرداخت آن را تا بعد از نماز عید فطر جایز نمی‌دانند. اگر کسی نماز عید فطر را نخواند، باید فطریه را ظهر روز عید پرداخت کند. اگر فرد دسترسی به فرد فقیری ندارد باید مقداری از مال خود را به نیت فطره جدا کند و برای مستحق کنار بگذارد و باید هر وقت که آن را پرداخت می‌کند، «نیت فطره» کند. اما اگر زمانی که دادن فطره واجب است، فطره را ندهد و کنار هم نگذارد، احتیاط واجب آن است که بعدا بدون اینکه نیت ادا و قضا کند و به قصد قربت فطره را بدهد. مراجع عظام معتقدند که پرداخت فطره پیش از ماه رمضان صحیح نیست و احتیاط واجب آن است که در ماه رمضان هم فطره را ندهد. اما اگر پیش از ماه رمضان یا در ماه رمضان به یک فرد فقیر قرض بدهد، پس از واجب شدن فطریه بر خودش، می‌تواند طلبش را به عنوان فطریه حساب کند.
مصرف زکات فطره
بر اساس نظر امام راحل و برخی مراجع تقلید می‌توان زکات فطره را به تمام هشت موردی که زکات مال به آنها تعلق می‌گیرد، پرداخت کرد. این هفت مورد عبارتند از ۱. فقرا ۲. مساکین یعنی کسانی که وضع مالی‌شان از فقرا هم بدتر است. ۳. مسافرانی که در راه مانده‌اند و خرج بازگشت ندارند. ۴. بدهکارانی که توان پرداخت قرض خود را ندارند. ۵. فی‌سبیل‌الله یعنی در همه کارهای خیری که نفع آن به مسلمانان می‌رسد مثل: ساخت بیمارستان، تعمیر مسجد، راه، پل و موارد شبیه به این. ۶. کافرانی که با پرداخت این زکات به دین اسلام ترغیب می‌شوند یا در جنگ به مسلمانان کمک کند. ۷. پرداخت به نائب امام یا کارمندان حکومت اسلامی که زکات فطره را جمع آوری می‌کنند. بعضی از مراجع تقلید عقیده دارند که بهتر است زکات فطره خرج فقرا و مساکین شیعه شود و در شش مورد دیگر پرداخت نشود. در این مورد به نظر مرجع تقلید خود مراجعه کنید. مستحب است که زکات فطره ابتدا به خویشاوندان فقیر در مراحل بعدی به همسایه یا اهل علم و تقوا که فقیر هستند، پرداخت شود.
زکات فطره خود را به این افراد ندهید
پرداخت زکات فطره به فرد فقیری که آشکارا شرابخواری می‌کند و در مقابل چشم دیگران گناه می‌کند، صحیح نیست. حتی اگر آن را در راه معصیت و گناه خرج نکند. همچنین بعضی مراجع پرداخت زکات فطره را به فرد بی‌نماز صحیح نمی‌دانند. پرداخت زکات فطره به شخصی که آن را صرف مواد مخدر یا هزینه‌های گناهش می‌کند، درست نیست. اگر پس از پرداخت زکات فطره متوجه شویم که آن فرد اصلا مستحق زکات فطره نبوده، در صورتی که آن پول خرج نشده باید عینش را از او پس گرفت. اما اگر خرج شده باید دوباره زکات فطره یه شخص فقیری پرداخت شود.
