پیام‌رسان‌ها و بخصوص نسخه‌های تلفن همراه آنها، در چند سال اخیر به محبوب‌ترین برنامه‌های تلفن‌های همراه میان کاربران گوشی‌های هوشمند در سراسر جهان تبدیل شده‌اند. در هر کشوری نیز بنا به شرایط فرهنگی، سیاسی و جغرافیایی، یک یا چند پیام‌رسان محبوب وجود دارد که بیشتر ارتباطات شخصی و اجتماعی افراد را ممکن می‌سازد.
از طرفی، موضوع کوچ از جایی به جای دیگر موضوعی آشنا از گذشته بوده است و امروز هم کاربران فضای مجازی نیز گاهی اپلیکیشن یا پیام‌رسانی را به مقصد فضایی بهتر و پویاتر ترک می‌کنند تا دامنه روابط و فعالیت‌های خود را گسترش دهند. در واقع با ظهور پیام‌رسانی با قابلیت‌های بیشتر و نحوه متفاوت ارائه محتوا، بازار بهتری در انتظار آن پیام‌رسان خواهد بود و با اقبال عمومی روبه‌رو خواهد شد. اما سوال اینجاست علت اصلی استقبال از یک برنامه تازه چیست و چه معیارهایی در جذب مخاطب بیشتر اثرگذار خواهد بود؟
مدتی است موضوع حمایت از پیامرسانهای داخلی مطرح شده و بسیاری از برنامه‌های پیام‌رسان در رقابت برای جذب مخاطب هستند. در واقع امروز، تعداد پیامرسانهای داخلی با قابلیت‌ها و حتی ظاهر بسیار شبیه پیامرسانهای رایج زیاد شده است. اما واقعیت این است محتوای ارائه شده در این پیام‌رسان‌ها و امکاناتی که برای کاربر در نظر گرفته می‌شود چندان متفاوت با یکدیگر نیست و نوآوری چشمگیری در تولید محتوا و امکانات فنی وجود ندارد. در این شرایط، کاربران دلیل واضحی برای کوچ از جایی که به آن عادت کرده‌اند، به جای جدید نمی‌یابند.
این در حالی است که یک پیام‌رسان با ارائه محتوا و خدمات متفاوت و جدید می‌تواند بسرعت جایگاه خود را میان کاربران فضای مجازی پیدا کند.
دکتر حمید شریف‌نیا، مشاور وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات و متخصص فناوری اطلاعات، اعتقاد دارد، دلیل این شباهت در واکنشی است که به فناوری‌های نوظهور به وجود آمده و در ادامه توضیح می‌دهد: انسان امروزی، دو الگوی رفتاری کنشی و واکنشی در برابر هر پدیده نوظهور دارد. متاسفانه الگوی رفتاری ما در اغلب موارد واکنشی است و بیش از آن که به استقبال پدیده‌های نوظهور برویم، بعد از جا افتادن یک فرهنگ به آن واکنش نشان می‌دهیم. در حالی که لازم است قبل از آن که استیلای یک پدیده یا فناوری نوظهور را بر زندگی کاربران ایرانی ببینیم، بر اساس طراحی یک محصول بومی، به شکل مناسب پاسخگوی آن نیاز باشیم. اما معمولا این اتفاق بعد از رایج شدن یک فناوری و تامین نیازهای کاربران آغاز می‌شود.
در بطن فرهنگ نیز این‌گونه است؛ برای مثال اکنون واژه رایانه را بسختی و با گذشت زمان بیشتر می‌توان جایگزین کامپیوتر کرد. علتش این است ما بعد از ورود رایانه و فراگیری‌اش در جامعه به فکر ارائه نام جایگزین فارسی برایش افتادیم. این واژه اکنون در متون نوشتاری، کتاب‌های درسی و در ادبیات ما جای گرفته است و تغییر آن به آسانی و در زمان کوتاه ممکن نیست. در حالی که واژه درست و خوش‌آهنگ رایانه می‌توانست از ابتدا جایگزین مناسبی برای کامپیوتر باشد.
وی ادامه می‌دهد: به دلیل همان الگوی رفتاری واکنش‌گرا، در ماه‌های اخیر بیش از 70 درصد کاربران گوشی‌های هوشمند و 40 درصد جمعیت کشور کاربر یک پیام‌رسان خارجی بوده‌اند.
اکنون پیامرسانهای داخلی نیز مسیر دشواری در پیش دارند تا بتوانند خدمات و محتوای جایگزین و جذاب‌تری به این فضا بیفزایند. به این ترتیب به مرور با رفع اتهام از عملکرد پیامرسانهای داخلی و همچنین جلب حمایت مردمی و شرکت‌های خصوصی، این برنامه‌ها می‌توانند جایگزین مناسبی برای نمونه‌های خارجی باشند. عرضه تجربه کاربری متفاوت از نظر سرعت و کیفیت انتقال محتوا و در دسترس بودن همگانی و همه جایی امکانات، می‌تواند کاربران را به سمت استفاده از این پیام‌رسان‌ها سوق دهد.
احساس امنیت چگونه ایجاد می‌شود؟
مشکلات پیام‌رسان‌ها به لحاظ فنی به شایعاتی دامن می‌زنند که درباره امن نبودن این برنامه‌ها مطرح می‌شود. مشاور وزارت اطلاعات و ارتباطات به وجود آمدن احساس امنیت در مردم نسبت به استفاده از این پیام‌رسان‌ها را ضروری می‌داند و می‌گوید: پیام‌رسان‌ها ابتدا باید تلاش کنند حس امنیت را به مردم انتقال دهند. مشکل این است که حتی اگر امنیت لازم تامین شده باشد، در انتقال حس امنیت ضعیف عمل شده است و کاربر احساس آرامش و امنیت خاطر نمی‌کند. از طرف دیگر، هرگونه فشار برای کار نکردن با برنامه‌ای که تا چند روز قبل برنامه‌ای خوب و کاربردی بوده است، نتیجه معکوس خواهد داشت. دکتر شریف‌نیا تصریح می‌کند: متخصصان حوزه فناوری اطلاعات و صاحب‌نظران در این حوزه نباید به این نگرانی‌ها دامن بزنند. برای مثال موردی مطرح می‌شود که اگر کودکی از طریق پیامرسانهای خارجی فریب خورده و دزدیده شود، چه کسی پاسخگو خواهد بود. به نظر می‌رسد در اینجا دو موضوع اخلاقی مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند که فارغ از مسائل فنی است. این در حالی است که برای دستیابی به هدف نمی‌توان وسیله رسیدن به آن هدف را توجیه کرد. ذکر چنین مصادیقی با این که از سر دلسوزی است، اما به نحوی تجویز و صادر کردن مجوز به نقض حریم خصوصی است و در این شرایط نمی‌توان افراد را تشویق به حضور در پیامرسانهای داخلی کرد. اما اگر کرامت اخلاقی دیگری که حق انتخاب و اختیار است در نظر بگیریم، در این صورت لزومی ندارد از یک موضوع درست بد دفاع کنیم. چنانکه مقام معظم رهبری نیز هرگونه کنکاش در امور شخصی افراد در پیام‌رسان‌ها را حرام اعلام کرده‌اند.
وی با اشاره به این‌که آثار و تبعات فیلترینگ بی‌مورد در فضای وب نشان داده این اقدام به مراتب خطرناک‌تر است، می‌افزاید: در شرایطی که قسمتی از یک شهر منطقه ممنوعه برای ورود بیشتر مردم اعلام می‌شود و کنترلی هم قرار نباشد روی آن صورت گیرد، امکان انجام اقدامات غیرقانونی در آن منطقه فراهم می‌شود. در نتیجه همه خلافکاران به آن منطقه هدایت می‌شوند. اگر زمانی پلیس فتا شکایت مطرح شده در پیام‌رسانی مثل تلگرام را پیگیری نکند، فضایی ایجاد می‌شود که دیگر نمی‌توان به آن اعتماد کرد.
قابلیت پیام‌رسان‌ها فراتر از پیام‌رسانی است
پیش‌بینی بسیاری از کاربران امروز جهان آن است که اگرچه قرار بر این بود فضای وب خدمات بسیاری به کاربران عرضه کند، اما عینیت آن برای دسترسی همیشگی و متعامل کاربران، در ابزارهای تلفن همراه و به طور مشخص پیام‌رسان‌ها و اپلیکیشن‌ها شکل گرفته است.
دکتر شریف‌نیا، خدمات امروز پیام‌رسان‌ها را فراتر از انتقال پیام می‌داند و می‌افزاید: امروز خدماتی که پیام‌رسان‌ها عرضه می‌کنند از اپلیکیشن‌ها هم فراتر می‌رود و به نظر می‌رسد در آینده‌ای نه چندان دور، عمر استفاده از تعداد زیاد اپلیکیشن‌ها به پایان خواهد رسید و جای خود را به بات‌های پیام‌رسان خواهد داد. این رویکرد هنوز قطعی نیست، اما در عمل برای مثال در مقیاس بزرگی مثل چین این موضوع دیده می‌شود که بسیاری از نیازهای کاربران در پیام‌رسان‌ها تامین می‌شود. برای مثال اکنون در تعدادی از پیامرسانهای داخلی امکان پرداخت الکترونیک وجود دارد.
هرچه جلوتر می‌رویم زندگی دیجیتال، بخش مهم‌تری از فضای زندگی شخصی و اجتماعی ما را تشکیل می‌دهد و مصادیق متعددی پیدا می‌کند. روزگاری کمتر از 3 درصد قیمت یک خودرو به قطعات الکترونیک اختصاص داشت، اما امروزه بیش از 30 درصد قیمت یک خودرو مربوط به قطعات الکترونیک و رایانه‌ای موجود در آن مربوط می‌شود. به همین دلیل باید پذیرفت همه مصادیق زندگی امروز به این سمت حرکت خواهد کرد و بسیاری از فناوری‌های نوظهور دیگر در راه هستند. بنابراین باید از امروز به این مصادیق فکر کنیم و پروتکل‌های بومی مناسب را برای آنها طراحی کنیم.
دکتر شریف‌نیا با اشاره به نکات بالا ادامه می‌دهد: اینترنت اشیا یکی از همین مصادیق فناوری نوظهور است. این روزها بسیاری از اجزای یک خانه هوشمند در شبکه‌های تلویزیونی تبلیغ می‌شود که می‌بینیم می‌توان آنها را با برنامه‌های تلفن همراه کنترل کرد. پروتکل‌های ارتباطی همه این فناوری‌ها در حال حاضر غیربومی است و می‌تواند همه اطلاعات کاربران را در خود ثبت و ضبط کند. با این حال متاسفانه هنوز اقدامی برای طراحی پروتکل‌های بومی صورت نگرفته است تا این بار به جای واکنش، پیش از فراگیر شدن یک فناوری، استانداردهای بومی در نظر گرفته شود. در واقع با این روش می‌توان از برنامه‌های بومی در راهبری کاربردی استفاده کرد. اگر این اقدامات زود آغاز شود، حتی با ورود نمونه‌های مشابه خارجی، نگرانی به وجود نمی‌آید.
رایج‌ترین اشکالات پیامرسانهای داخلی از دید مردم
جام‌جم موارد زیر را که با جست وجو در فضای وب و از میان کامنت‌های کاربران استخراج کرده، رد یا تائید نمی‌کند و صرفا به بازتاب آرای کاربران می‌پردازد.
سروش
سرعت پایین و کندی در اجرا
طراحی نامناسب رنگ چت‌ها با زمینه پیام‌رسان
رابط کاربری پیچیده
کیفیت پایین نسخه ویندوز
نسخه وب ندارد
ایتا
کپی اپلیکیشن از تلگرام و کپی وبسایت از ویسپی (توسعه‌دهندگان ایتا این ادعا را قویا رد می‌کنند)
قطعی سرویس در روزهای نخست پس از مهاجرت کاربران
نبود ورود دو مرحله‌ای
نبود امکان تماس صوتی و تصویری
رمزنگاری ضعیف
بله
شکل ظاهری آن شبیه پیام‌رسان نیست
پشتیبانی ضعیف
گپ
سرعت پایین اجرا
سرعت نسبتا کندبارگذاری محتوا
امکان قطع صدا (mute) مکالمات را ندارد.
فقط پیام‌های ارسالی رمزنگاری می‌شود و نه کل پکیج
آی‌گپ
شباهت بسیار زیاد به تلگرام و حس کپی بودن
رابط کاربری شبیه تلگرام اما با کیفیت پایین‌تر
ضعف در بخش استیکرها
سرعت دانلود پایین
بیسفون پلاس
امکان دسترسی هکر به فایل عکس‌ها
نسخه وب و دسکتاپ کامل نشده است
استقبال مخاطبان، کیفیت را بالا می‌برد
زمانی که برای نخستین بار امکان ویرایش متن به امکانات یکی از پیامرسانهای خارجی که آن زمان مخاطب بسیاری داشت اضافه شد، متن ویرایش شده بعضا در نسخه دسکتاپ همزمان ویرایش نمی‌شد و مشکلاتی برای کاربران ایجاد می‌کرد. اما بعد از اعتراضاتی که از سوی کاربران به این موضوع شد، این مشکل برطرف شد. امروز مشکل فنی مشابهی برای یکی از پیامرسانهای داخلی عنوان می‌شود که به نظر می‌رسد قابل حل باشد، اما شاید به دلیل عدم استقبال مخاطب این مشکل نیز چندان جدی گرفته نمی‌شود و تصمیمی برای حل آن گرفته نشده است.
این موضوعی بدیهی است که همه نرم‌افزارها و برنامه‌های تلفن همراه با چنین مشکلاتی روبه‌رو هستند، وگرنه با تعدد به روز رسانی در آنها روبه‌رو نبودیم. گاهی این مشکلات جدی‌تر است و امنیت کاربران را تحت تاثیر قرار می‌دهد و گاهی با ارائه نسخه به روز شده مشکل بسرعت حل می‌شود. با این حال دکتر شریف‌نیا در مورد مشخصات فنی پیامرسانهای داخلی توضیح کامل‌تری ارائه می‌کند: تجربه پیامرسانهای داخلی در حال حاضر تجربه‌ای قوی به لحاظ فنی نیست، اما این موضوع مانند مثال معروف مرغ و تخم مرغ است و من حق می‌دهم که هنوز این پیام‌رسان‌ها از نظر فنی تکامل پیدا نکرده باشند. هیچ کدام از این پیام‌رسان‌ها تا امروز مخاطب بالایی نداشتند، بنابراین توجیه اقتصادی برای انجام اقدامات فنی متعالی و پیشرفته‌تر وجود نداشته است. بنابراین نظر من این است ما می‌توانیم به استانداردهای فنی مورد نظر در پیامرسانهای داخلی برسیم، اما تا این لحظه این پیام‌رسان‌ها توان فنی لازم را برای پشتیبانی ندارند.
سپیده شعرباف
