صراط: تاریخ معاصر ایران شاهد دو کودتای موفق نظامی بوده است. کودتای سوم اسفند 1299 و کودتای 28 مرداد 1332. نکته مهم در رابطه با این دو کودتا این است که کشورهای خارجی در آنها نفوذ داشته و باعث موفقیت آنها شده اند. در واقع این مسئله به نکته بارز کودتاهای تاریخ ایران تبدیل شده است. به عبارت دیگر، در کودتاهای موفق ایران همواره عناصر خارجی دارای نفوذ بوده و شاید یکی از مهمترین دلایل موفقیت این کودتاها همین عنصر بوده است. اما در داخل کشور اختلاف و تفرقه نیروی ملی و مذهبی باعث شد ملی شدن صنعت نفت به سرانجام نرسد.
برای بررسی زمینه‌ها و عوامل کودتای 28 مرداد به سراغ منوچهر محمدی پژوهشگر برجسته انقلاب اسلامی و مولف کتاب «آینده نظام بین‌الملل و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» به گفت‌وگو نشستیم که عضو حزب زحمتکشان بود و در سنین نوجوانی هم شاهد کودتا و هم دیکتاتوری مصدقی بود.
وی معتقد است با اتحاد انگلیس و امریکا و سیاست منفعلانه شوروی اتحاد خارجی علیه ایران حاصل می‌شود. برعکس اتحاد کشورهای قدرتمند در برابر ایران در داخل ایران بین نیروهای سیاسی اختلاف ایجاد می‌شود. به همین دلیل کودتا پیروز می‌شود.
*جناب آقای دکتر زمینه‌ها و عوامل کودتای 28 مرداد چیست؟
برای آگاهی از وقایع 28 مرداد، باید علل و عواملی خارجی و داخلی که در نتیجه به ملی شدن صنعت نفت منجر شده است را ترسیم و تفکیک کنیم. واقعیت امر این است که هم ملی شدن صنعت نفت و هم کودتا تحت تأثیر عوامل داخلی و خارجی انجام گرفت. بررسی عوامل خارجی دوران پس از جنگ جهانی دوم نشان می‌دهد در آن دوره نفت ایران در انحصار انگلیس بود که دو قدرت جهانی شوروی و امریکا نیز سهم می‌خواستند.
امریکایی‌ها در زمان رضا شاه تلاش فروان کردند در ایران نفوذ کرده و امتیازاتی از کشور بگیرند منتها چون انگلیسی‌ها نفوذ همه جانبه در ایران داشتند موفق نشدند. حتی تلاش داور برای انعقاد قرارداد با آمریکا نافرجام ماند که منجر به دعوای او با رضا خان و در نهایت خودکشی او شده بود. لذا در آن دوره نوعی تعارض و تضاد قدرت در بین خارجی ها و قدرت‌های ذی نفوذ وجود داشت به همین علت امریکایی‌ها با جبهه ملی همکاری کردند تا نفت ایران که انحصارا در دست انگلستان بود، خارج کنند. خودشان در منافع نفت ایران سهیم شوند. به همین دلیل امریکایی‌ها در اوئل ملی شدن صنعت نفت با نهضت همکاری کردند تا در نفت ایران سهیم شوند.
زمامدار ایلات متحده شوروی در دوران ملی شدن صنعت نفت استالین بود و استالین نیز تلاش کرد تا در ایران نفوذ داشته و خواستار گرفتن امتیاز نفت شمال بود. استالین برای به دست آوردن امتیاز نفت شمال با وجود تعهد در کنفرانس تهران نیروهای خود را که در آذربایجان حضور داشتند از ایران خارج نکرد به همین دلیل قائله آذربایجان پیش آمد. واقعا شوروی قصد نداشت در آذربایجان باقی بماند بلکه تلاش داشت برای اهرم فشار و گرفتن امتیاز نفت شمال از آن بهره ببرد. بعد هم ماجرای قوام- سادچیکف پیش آمد. با توجه به تضاد منافع قدرت بزرگ و استعماری فرصت برای نیروهای ملی فراهم آمد تا در ملی شدن صنعت نفت نقش بازی کنند.
در آستانه ملی شدن صنعت نفت سه نیرو سیاسی در داخل کشور حضور داشتند. نیروی نخست، مذهبی‌ها بودند. که رهبری مذهبی را آیت‌الله کاشانی برعهده داشتند. فداییان اسلام با اعدام انقلابی رزم‌آرا توانستند رعب و وحشت در دل دولتی‌ها ایجاد کنند تا زمینه برای ملی شدن صنعت نفت فراهم شود.
دومین نیروی سیاسی حزب توده بود. این حزب در واقع ترکیبی از نفوذی‌های انگلیس و شوروی بود. انگلیسی‌ها حزب معروف به توده نفتی بودند. توده‌ای‌ها که از کرملین دستور می‌گرفتند در سال 1325 دچار انشعاب شدند و عده‌ای مثل جلال آل احمد و خلیل ملکی از انشعابیون بودند.
سومین نیرو هم نیروهای ملی بودند که پایه گذاران آن در دوره پانزدهم دولت ساعد را استیضاح کرده بودند مظفر بقایی، حسین مکی و ابوالقاسم حائری زاده با همراهی غلامحسین رحیمیان و عبدالقدیر آزاد از جمله این نیرو بودند که به نیروی سومی معرفی شدند که مصدق عضو هیچ یک از این نیرو نبودند.
*با وجود دو گرایش به انگلیس و شوروی در حزب توده در این حزب افراد مستقلی مانند خلیل ملکی نیز بودند؟
نیروی مستقلی که در این حزب حضور داشتند. سوسیالیست بودند. اما می‌خواستند مستقل از شوروی باشند در برابر اینها امثال نورالدین کیانوری و احسان طبری تبعیت از کرملین را پذیرفته بودند. افرادی مانند دکتر باهری، الموتی و هدایتی توده‌های انگلیسی بودند که بعدها به توده نفتی معروف شدند. بنابراین در داخل حزب توده ما با سه نیرو مواجه بودیم.
پایه گذاران جبهه ملی یک عده جوان بودند و چون فهمیدند که به یک باتجربه نیاز دارند از دکتر مصدق دعوت کردند درحالیکه تجربه مجلس چهاردهم نشان داد دکتر مصدق با ملی شدن صنعت نفت موافق نبود.
چرا که وی در این دوره طرحی به مجلس داد که هر نوع مذاکره‌ای راجع به نفت شمال تا زمانی ایران در اشغال است، ممنوع اعلام شد. در صورت مذاکره، مذاکره کننده باید محاکمه شود همه نمایندگان اعم از مستقلین و دیگران از طرح دکتر مصدق اعلام موافقت کردند.
بعد از تصویب طرح قبلی، غلامحسین رحیمیان هم طرحی تدوین کرد که نفت جنوب هم باید ملی شود دکتر مصدق حاضر نشد این طرح را امضا کند و برای توجیه عدم امضا خود دلیل بی معنای حقوقی هم آورد که چون مجلسی‌ها بیشتر انگلیسی هستند این طرح رد می‌شود و ما بعدا نمی‌توانیم آن را مطرح کنیم در حالیکه این استدلال خیلی ضعیف بود.
از سوی دیگر زمانی که گلشائیان وزیر دارایی وقت لایحه گس ـ گلشائیان را در مجلس پانزدهم مطرح کرد قصد داشت قرارداد 1933 را تثبیت کند. حسین مکی مخالفت کرد. برای اینکه مدت کمی به پایان مجلس پانزدهم نمانده بود نمایندگان مخالف طرح با صحبت و سخنرانی زیاد مانع از تصویب طرح شدند و عمر مجلس تمام شد.
در آن زمان نیز مصدق موضع مخالف با لایحه گس ـ گلشائیان نگرفت بلکه مطلبی مطرح کرد که بهتر است به جای پول و وجه نقد طلا دریافت شود. یعنی تا اینجا هم دکتر مصدق در این ماجرا اعتقادی به ملی شدن صنعت نفت نداشت و فضای عمومی کشور برای ملی شدن صمعت نفت به سمتی رفت که دکتر مصدق شرایط را پذیرفت.
اتحاد و انسجام بین ملیون و مذهبیون زمینه خوبی برای ملی شدن صنعت نفت را فراهم کرد در واقع گلوله خلیل طهماسبی و قتل رزم آرا نمایندگان مجلس سنا و شورای ملی را که مثل رزم‌آرا فکر می‌کردند ایران قادر نیست لولهنگ بسازد وحشت‌زده کرد و نفت ملی شد. اینطور نبود که دکتر مصدق به تنهایی نفت را ملی کند.
* رهبری فدائیان اسلام که از آغاز، شرط همکاری خود را «اجراء احکام اسلامی» اعلام کرده بودند (در یک جلسه خاص، نمایندگان جبهه ملی، عملی ساختن آن شرط را، پذیرفته و وعده داده بودند)، در عمل دیدند که دوستان! به عهد خود پای بند نبودند؟
هنوز تا زمان ملی شدن صنعت نفت چیزی به نام تفاهم بین جبهه ملی و روحانیون وجود نداشت. نیروهایی که اقلیت مجلس چهاردهم را تشکیل می‌دادند اقلیت 5 نفره بودند. بعد از ملی شدن صنعت نفت بود که ملیون درباره انتخابات مجلس شانزدهم درخواست‌های داشتند. به همین دلیل جبهه ملی تشکیل و مورد تایید آیت الله کاشانی هم قرار گرفت به نوعی وحدت برای ملی شدن صنعت نفت صورت گرفت.
از سوی دیگر چون در خارج هم رقابت و اختلاف بین سه قدرت ذی نفوذ وجود داشت زمینه برای ملی شدن صنعت نفت فراهم شد منتها وقتی نفت ملی شد انگلیس متوجه شد که اگر با امریکا به تفاهم نرسد کل نفت را از دست خواهد داد بنابراین در تفاهمی که در خارج بین امریکا و انگلیس صورت گرفت. دست به کودتا زد.
می‌دانیم که پیشنهاد نخست وزیری مصدق توسط جمال امامی داده شد به وجود اینکه پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در مجلس چهاردهم مطرح شد مصدق نپذیرفته بود اما این بار پذیرفت.
دکتر مصدق همواره مطرح می‌کرد که ما از تضاد قدرت‌های بزرگ داریم بهره برداری می کنیم و طرفدار موازنه منفی بود نتیجتا بعد از تفاهمی که بین امریکا و انگلیس ایجاد شد دکتر مصدق جایگاه خود را متزلزل دید وقتی یک طرف موازنه منفی شد سکوت قطعی است.
مصدق قبل از سی تیر متوجه شده بود که دیگر یا باید با کانون انگلیس و امریکا که با هم به تفاهم رسیدند بازی کند یا اینکه با بهانه ای کنار برود که مسئله جریان وزارت دفاع کافی بود که وی خیلی راحت بدون مشورت با نیروهای مذهبی و آیت الله کاشانی استعفا داد و به احمدآباد رفت و در را به روی خود بست.
*قبل از سی‌تیر اختلاف مصدق و آیت الله کاشانی هنوز اتفاق نیافته بود؟
خیر فقط گله آیت الله کاشانی این بود که چرا مصدق بدون مشورت استعفا داد. او حتی حاضر نشد که با نماینده کاشانی هم ملاقات کند ظاهرا در اینجا امریکا و انگلیس به جمع بندی رسیده بودند که با بودن آیت الله کاشانی در راس قدرت کار پیش نمی‌رود بنابراین می بایست مذهبیون کنار زده شوند.
مصدق استعفا داد و قوام جلو آمد شما اگر خاطرات ارسنجانی را بخوانید می بینید که عین این ماموریت را قوام انجام داد یعنی در اعلامیه ای که قوام به نام «کشتیبان را سیاست دگر آمد» داد از کاشانی به عنوان سید کاشی یاد کرد و عنوان کرد دین از سیاست جدا است.
اما قیام سی تیر که به رهبری کاشانی صورت گرفت الزاما قوام را کنار زد مصدق را به قدرت رساند . دکتر مصدق اجبارا همان ماموریتی که به قوام داده بودند را برعهده گرفت. بنابراین ما می بینیم بعد از قیام سی تیر دکتر مصدق همان سیاست قوام را ادامه داد. مسئولیت مهم را به عناصر انگل‌فیل مثل شاپور بختیار، جمال تهرانی یا رضا فلاح می سپارد. از سوی دیگر صراحتا هم به آیت الله کاشانی می‌نویسد که تا به حال کاری نشده اگر بنا باشد کاری بشود بهتر است که شما مدتی کنار بکشید یعنی در حقیقت همان حرفی که قوام زده بود مصدق زد.
در جبهه خارج از این دوره تفاهمی ایجاد می‌شود با مرگ استالین، نیکیتا خروشچف بر سر کار می آید فضای استالینتی در شوروی ادامه پیدا می‌کند و او نیز نمی تواند در برابر غرب کاری بکند. تنها می‌پذیرد ایران در تیول غرب است. اتحاد جماهیر شوروی در جریان کودتای 28 مرداد نه تنها به مصدق هیچ کمکی نمی کند با غرب همراهی می‌کند. از دادن 11 تن طلایی که ایران از آنها طلبکار بود به کشور خودداری می‌کند بلافاصله بعد از کودتا در اختیار شاه می‌گذارد. در نتیجه با اتحاد انگلیس و امریکا و سیاست منفعلانه شوروی اتحاد خارجی علیه ایران حاصل می‌شود. برعکس اتحاد کشورهای قدرتمند در برابر ایران در داخل ایران بین نیروهای سیاسی اختلاف ایجاد می‌شود. نواب صفوی دستگیر تا زمان کودتا در زندان می‌ماند و نیروهای مذهبی کنار زده می شوند حزب توده به خصوص توده‌های نفتی فعال می‌شوند برای اینکه به امریکایی ها نشان دهند که اگر نخست‌وزیری مصدق ادامه پیدا کند کشور به سمت کمونیسم می‌رود.
*آیا بعد از قیام سی تیر نقش مردم و روحانیت برای مصدق روشن نشد که می تواند با تکیه به مردم با نهضت استعماری مقابله کند؟
مصدق به روحانیت و مردم اعتقادی نداشت. به طور عام همه رجل سیاسی دوران قاجار از جمله مصدق و قوام و معتقد بودند که بدون حمایت یک قدرت بزرگ نمی‌توانیم استقلال و منافع خود را حفظ کنیم. باید حتما به یک نیروی خارجی تکیه داشته باشیم. حتی نهضت آزادی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با اینکه شاهد پیروزی یک انقلاب مردمی علیه رژیم شاه بود معتقد بود باید یا به شرق یا به غرب وابسته باشی. این عقیده ار در صحنه بین الملل ترویج می کردند. کشورهای جهان سوم بدون داشتن تکیه بر قدرت های بزرگ نمی‌توانند استقلال خود را حفظ کنند. دکتر مصدق هم همین نگاه و باور را داشت. معتقد بود مردم نقش تخریبی دارند و می‌توانند گاهی مشکلاتی را هم ایجاد کنند.
*شما معتقدید این جمله مصدق که هر جا شما مردم باشید آنجا مجلس است بیشتر پوپولیستی و نمایشی بود تا تاکید بر نقش مردم؟
دقیقا. مصدق در دو نوبت یکی شش ماهه و دومی یکساله اختیارات تامی برای قانون گذاری از مجلس گرفت که با مخالفت شدید نیروهای مردمی و ملی مواجه شد. بنابراین او دنبال دیکتاتوری بود. انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی را هم به طور کامل انجام نداد تنها نیمی از نمایندگان انتخاب شدند.
در آن دروه مجلس شورای ملی دارای 136 نماینده بود که فقط 76 نفر انتخاب شدند و بعد همان تعداد نماینده را با وجود اینکه اکثریت نمایندگان همراه با او بودند تحمل نکرد توصیه به استعفا کرد و تنها یازده نفر ماندند و استعفا ندادند.
مصدق رفراندومی را برگزار کرد که در تاریخ بی نظیر است. زمانی که قصد داشت مجلس را منحل کند دستور داد موافقین و مخالفین انحلال مجلس در دو مکان مختلف رای خود را به صندوق بریزند. مثلا فرض کنید در میدان شوش موافقین رای می‌دادند و در میدان راه آهن مخالفین رای می دادند. آرای قرمز رای نه و آراء سبز رای آری بود. چند نفر از این جاعلان هم در محل اخذ رای حضور داشتند. که نشان دهنده سوری و سمبلیک بودن رفراندوم بود بیشتر برنامه‌ریزی شده بود.
*براساس منطق شما اگر چنین کارهایی را دکتر مصدق می کرد چرا با کودتا 28 مرداد دولت مصدق را ساقط کردند؟
به هرحال مصدق یک عنصر کاملا تحت امر نبود. مصدق را می‌شود با اردوغان در ترکیه مقایسه کرد. اردوغان سرسپرده غرب و آمریکا بود اما چون کاملا تحت امر امریکا نبود. پایگاه مردمی هم داشت امریکایی ها احساس خطر می‌کردند. بنابراین آمریکایی‌ها از کودتای نظامی در ترکیه حمایت کردند. نظامی‌ها مطلقا پایگاه مردمی اردوغان را نداشتند. مصدق با وجود اینکه برنامه های امریکایی‌ها را انجام می داد ولی با این وجود پایگاهی هم بین مردم داشت منتها متاسفانه خودش تیشه به ریشه این پایگاه مردمی زد مصدق با انحلال مجلس حمایت روحانیون را از دست داد.
واقعیت قضیه این است که مصدق با حمایت علما و روحانیون دارای پایگاه مردمی شد. اگر آیت الله کاشانی تصمیم نمی‌گرفت که بازار تعطیل شود این اتفاق نمی‌افتاد. مصدق اگر مستقیما دستور اعتصاب می داد مردم تبعیت نمی‌کردند.
متاسفانه مصدق با کوبیدن طبل اختلاف با روحانیون هم خود را از بین برد هم حمایت مردم را از دست داد. آیت الله کاشانی در 27 مرداد به مصدق نامه نوشت که اگر کودتا مطابق میل برنامه شما نیست تا قهرمانانه کنار بروید من آماده کمک هستم. در غیر اینصورت نامه در تاریخ ماندگار می‌شود که هشدار را به شما داده بودم.
جالب بدانید داریوش فروهر ـ از طرفداران پر و پا قرص مصدق ـ با مصدق ملاقات می‌کند و می‌گوید که می‌خواهند کودتا انجام دهند برخلاف انتظار مصدق جواب می‌دهد فوری از تهران خارج شوید و هیچ عکس العملی در برابر آنچه اتفاق می افتد نداشته باشید جواب مصدق خیلی عجیب است!
یا نورالدین کیانوری دبیر حزب توده در خاطراتش می‌نویسد که ما دکتر مصدق را از طریق همسرش مطلع کردیم که قرار است کودتا شود و اعلام کردیم آمادگی داریم کمک کنیم تا مانع از کودتا شویم. اما تا بعد‌از ظهر خبری از مصدق نشد. اما چون دکتر مصدق می‌دانست که دیگر مورد توجه امریکا و انگلیس نیست سعی کرد قهرمانانه و به عنوان عنصر ملی کنار گذاشته شود و موفق هم شد که کودتا علیه او صورت بگیرد. زمینه کودتا از 8 اسفند 31 که شاه قصد داشت از کشور خارج شود شروع شد. آیت الله کاشانی و نمایندگان جلوی او را گرفتند دکتر مصدق زمینه را برای کودتا فراهم می‌کرد به همین دلیل قصد نداشت با ملیون همکاری کند.
*چرا آیت الله کاشانی می‌خواست جلوی رفتن شاه را بگیرد؟
آن زمان سلطنت عامل انسجام ملی در کشور بود. بنابراین آیت الله کاشانی صلاح نمی‌دانست شاه کشور را ترک کند چون در غیاب شاه امکان کودتا وجود داشت. در آن زمان انگلیسی‌ها به تنهایی قصد کودتا داشتند.
*برخی ها می‌پرسند چرا آیت‌الله کاشانی مانند سی‌تیر به صحنه نیامد به همین دلیل شایع می‌کنند آیت‌الله کاشانی بعد از کودتای 28 مرداد در یک مصاحبه با روزنامه خارجی از ساقط شدن دولت مصدق ابراز خوشحالی کرد و آیت‌الله بروجردی به خاطر ترس از کمونیست سقوط مصدق را به شاه تبریک گفت؟
نامه آیت الله کاشانی در 27 مرداد خیلی واضح است در آن نامه آیت‌الله کاشانی تاکید کرد اگر کودتا مطابق نقشه تو نیست کمک می‌کنم تا کودتا خنثی شود. این نامه به این معنی است با همه بدی هایی که به من کردی من ترجیح می‌دهم کودتا را خنثی کنم. از طرفی آیت الله کاشانی تا زمانی که خود دکتر مصدق نخواهد نمی‌توانست جلوی کودتا را بگیرد. یادآور نیز می‌شود آمریکا نخست با جنبش ملی شدن صنعت نفت همکاری کرد ولی در ادامه در پی کودتاست.
مصدق اگر به نامه کاشانی لبیک می‌گفت. بعد امکانات رادیو را حداقل در اختیار آیت‌الله کاشانی می‌گذاشت. نیروهای ضد کودتا و طرفدارن را بسیج می‌کرد تا با آیت الله کاشانی همکاری کنند راحت می توانست جلوی کودتا را بگیرد. آیت الله کاشانی در همان نامه می‌نویسد: من در مجلس زاهدی را تحت کنترل گرفتم. شما و معظمی به لطایف الحیل زاهدی را از مجلس بردید اکنون همان زاهدی قصد کودتا دارد.
نامه آیت الله کاشانی فوق العاده تاریخی و استثنایی است که دقیقا هم نقشه‌های مصدق را برملا می‌کند و هم نقشه های امریکا و هم امادگی خود را برای جلوگیری از کودتا نشان می‌دهد.
بنابراین این حرف آقایون درست نیست که آیت الله کاشانی مثل سی تیر چرا جلو نیامد انصافا او آماده بود که جلوی کودتا را بگیرد منتها برنامه کودتا با نقشه های مصدق هماهنگی داشت شما ملاحظه می کنید که سرتیپ دفتری ، برادرزاده مصدق در صبح 28 مرداد با دو حکم به شهربانی می‌رود یک حکم از دکتر مصدق دارد یک حکم هم از زاهدی.
همین سرتیپ دفتری کسی بود که آیت الله کاشانی را در سال 27 آنقدر زده بود که ایشان خون بالا آورده بودند و بعد به قلعه فلک الافلاک منتقل کردند. یعنی مجموعه شرایطی را که مصدق فراهم کرده بود مسیری بود که اجتناب ناپذیر شده بود حال چرا باید کاشانی ایستادگی می‌کرد که هم خود بی عزت می شد و هم موفق نشوند.
*شما خود عضو حزب زحمت کشان بودند خیلی منتقدان کاشانی در خوش بینانه‌ترین حالت حسین مکی را سرباز خطا کار وطن می‌گویند در این زمینه برای ما توضیح دهید که نقش آقای بقایی و مکی و کسانی که در مجلس نقش بارزی در ملی شدن داشتند در کودتا چه بوده است؟
در واقع در حوزه سیاسی آیت الله کاشانی عمل می کردند. رهبری حرکت با آیت الله کاشانی بود و بقایی و مکی رهبری ایت الله کاشانی را پذیرفته بودند و همواره با ایشان مشورت می‌کردند. کارهای مستقلی دراین دوره نداشتند و حزب زحمت کشان نیز هم همینطور.
از سوی دیگر نیروی ملی به معنای مستقل. همین مکی و بقایی بودند و البته حائری زاده هم بعدا کم کم گرایش به دربار پیدا کرد.
نیروی ملی اولیه در کل ده تا یازده نفر بودند امثال نادعلی کریمی، عبدالقدیر آزاد، شمس آبادی، دکتر بقایی و .. از نمایندگی مجلس استعفا ندادند. این اعضای که نام بردم بعد از سی تیر و به خصوص زمانی که مصدق به سمت و سوی دیکتاتوری می‌رفت مثل آیت‌الله کاشانی به مخالفت با اختیارات یک ساله مصدق برخاستند.
حتی خلیل ملکی که به عضویت حزب زحمت کشان درآمده بود از دکتر بقایی جدا شد. جالب این است که خود ملکی هم مخالف حرکت های مصدق بود که در یک جلسه خلیل ملکی به مصدق می گوید که این راهی که شما دارید می روید به جهنم منتهی می شود اما ما تا آنجا هم با شما هستیم.
دکتر بقایی قبل از 28 مرداد دستگیر و تا روز کودتا دستگیر بود حال جالب بدانید مظفر بقایی در خاطراتش می‌گوید که کودتاچی‌ها آمدند با من ملاقات کردند و با تک تک نمایندگانی که وجود داشتند ملاقات کردند که ببینند من چقدر موافق کودتا هستم من به صراحت گفتم که با هر نوع کودتایی مخالف هستم بعد اینها متوجه شدند که دستشان برای من رو شده و ممکن است که من افشاگری کنم گفتم حال چون شما مرا طرف مشورت قرار دادید من جایی مطرح نمی‌کنم.
نزد دکتر حائری زاده رفتند و جواب گرفتند حائری زاده هم که بعد 28 مرداد به عنوان نماینده تهران در دوره هجدهم انتخاب می شود و نه مکی و نه بقایی هیچ کدام حاضر نشدند با کودتا همکاری کنند.
به طوری که بعد از کودتای 28 مرداد این آقایان همچنان مغضوب بودند و در جریان مخالفت با برقراری مجدد رابطه با انگلیس دستگیر شدند در سال 33 دکتر بقایی مدت ها زندان و به جزیره هرمز تبعید شد. مذهبیون هم همینطور.
تنها عده ای از جبهه ملی توبه نامه نوشتند مثل حصیبی، سنجابی، شاپور بختیار رفتند در سیستم زاهدی همکاری کردند. بنابراین خلاصه بخواهم بگویم علل کودتای 28 مرداد را درست در تضاد با عوامل ملی شدن صنعت نفت بود.
در ملی شدن صنعت نفت در جبهه خارجی تشتت و اختلاف وجود داشت. در جبهه داخلی هماهنگی و وحدت وجود داشت در نتیجه توانست ضربه ای به استعمار انلگیس بزند اما در دوران کودتا شرایط تغییر کرد یعنی در جبهه خارجی انسجام به وجود آمد و در جبهه داخلی اختلاف و تشتت جدی ایجاد شد.
*کنسرسیون نفت امریکا چقدر سهیم شد؟
کنسرسیوم بین‌المللی نفت مرکب از5 شرکت آمریکایی، استاندارد نیوجرسی، استاندارد کالیفرنیا، سرکانی، موبیل و شرکت نفت تگزاس با 40 درصد سهام هر یک با 8درصد سهام وشرکت نفت بریتانیا به تنهایی با 40 درصد سهام، شرکت هلندی رویال داچ شل با 14 درصد سهام و شرکت نفت فرانسه با 6 درصد سهام بود.پس از انجام مذاکراتی طولانی و پیچیده، قراردادی بین دولت ایران و کنسرسیوم بین‌المللی نفت تنظیم شد.
البته 14 درصد شرکت هلندی شل انگلیسی بود بنابرای سهم بیشتری داشت. انگلیسی‌ها خسارت هنگفتی نیز از صنعت نفت گرفتند در مجموعه انگلیسی ها دست برتر را در کنسرسیوم داشتند .
کنسرسیوم تا سال 1352 ادامه داشت که با ماجرای افزایش قیمت نفت تغییراتی به وجود آمد. به همین دلیل قرارداد جدید نفت بسته شد. در قرارداد جدید مسئله خریدوفروش نفت مطرح بود. چون دیگر سلطه در صنعت نفت دیگر برای کشورهای استعماری به صرفه نبود.
*پیام تبریک آیت الله بروجردی؟
کسانی که ادعا می‌کنند آیت‌الله بروجردی به شاه پیام تبریک فرستاد دروغ می‌گویند. حزب توده برای ضربه زدن به مذهبیون و دور کردن آنها از مبارزه برای ملی شدن صنعت نفت تظاهراتی را در قم به را انداخت. این تظاهرات هم به وسیله انگلیس‌ها هدایت می‌شد بود تا مذهبیون را از اینکه حکومت در ایران کمونیست می‌شود بترسانند در این تظاهرات به مدرسه فیضیه و حرم حضرت معصومه اهانت های زیادی کردند همه این عامل باعث شد مذهبیون نه تنها نسبت به کودتا نظر خیلی منفی نداشته باشند. خوشحال هم شدند. که از شر یک دیکتاتوری مصدق که به حزب توده در حال میدان دادن بود راحت شوند. من آن زمان پانزده سالم بود شاهد بودم که توده های مردم از کودتا خوشحال بودند برای اینکه شرایطشان بسیار بد بود.از خودکامگی دکتر مصدق نیز ناراضی بودند پیام تبریک آیت الله بروجردی به خاطر این بود که از شر حزب توده راحت شد.
