به گزارش سرزمین کربلا، نه از لحظه شهادت امام حسین (ع) و واقعه عاشورا، بلکه از سال‌ها پیش از این واقعه، محل آمد و شد و زیارت فرشتگان و انبیا و اولیای الهی بوده است. امام صادق(ع) فرموده‌اند: «از آنجاست (کربلا) محل عروج ملائکه به سوی آسمان. هیچ ملک مقرب و پیامبر مرسلی نیست، مگر اینکه از خداوند اجازه می‌گیرد به زیارت امام حسین (ع) مشرف شود. پس گروهی فرود آمده و گروهی بالا می‌روند.» و نیز فرموده: «آگاه باشید که، هزار سال پیش از دفن جدم امام حسین (ع) در کربلا، فرشتگان به زیارت آنجا رفته‌اند. هیچ شبی نیست مگر اینکه جبرئیل و میکائیل (ع) به زیارت آن حضرت می‌روند.»
بنابر روایات سابقۀ عزاداری و گریه بر ایشان نیز به سال‌ها پیش از واقعۀ عاشورا و زمان انبیای گذشته بر می‌گردد که با وحی از مصیبت امام حسین (ع) آگاه می‌شدند. همچنین نقل است پیامبر خدا (ص) از لحظۀ ولادت امام با یادآوری مصایب ایشان گریسته‌اند[1] و حضرت علی (ع) نیز پس از جنگ صفین هنگام گذر از کربلا توقف کردند و بر مصایب آینده اشک ریخته‌اند.[2]
بیان این نمونه‌ها در روایات و توصیه به زیارت کردن آن جناب و اجری که خداوند در برابر آن می‌پردازد، همگی مبین ارزش و درجۀ اهمیت زیارت کسی است که اولین زائرانش، از همان لحظۀ شهادت، فرشتگان و اولیاء بوده‌اند. از زائران ملکوتی که بگذریم، در طول تاریخ نیز مشتاقان همواره با وجود خطرات و سختی‌ها به اقامۀ این امر پرداخته‌اند و این سنت همچنان پابرجاست.
در معنای زیارت
زیارت در لغت یعنی دیدار کردن با قصد، و در معنای مذهبی عزیمتی است (ظاهری یا باطنی) به اماکن مذهبی که از سوی پیروان یک دین برای به پا داشتن یک آیین یا فریضۀ دینی انجام می‌گیرد. به شخصی که به زیارت می‌رود زائر گفته می‌شود و جمع آن زُوّار است.[3] احمد بن فارس می‌گوید: «زائر را از آن جهت زائر می‌گویند که وقتی به زیارت تو می‌آید، از غیر تو دوری می‌کند.»[4]
در لغتنامۀ فارسی به مشاهد متبرک و بقعه‌‌ها رفتن و خواندن دعایی که به‌عنوان تشرف باطنی برای امام‌ها و امامزاده‌‌ها و اولیا می‌خوانند را زیارت گفته‌اند.[5]
زائر مزار مطهر امام، کسی است که با قصد و معرفت و شناخت به حق امام و نیز پس از شهادت ایشان و دفن پیکر مطهر به زیارت حضرتش برود
با توجه به معنای یاد شده، اطلاق نام زائر بر فرد، مقید به قید «قصد» یا همان «نیت» است. این قصد با «معرفت» فرد از کسی که به زیارتش می‌رود در ارتباط است. در بیان اعتقادی شیعه، آنچه توصیه شده و لازمۀ اجر و پاداش است زیارت با معرفت است. در این راستا امام کاظم (ع) فرموده‌اند: «کمترین ثواب و اجر زائر قبر مطهر امام حسین (ع) در کنار فرات، این است که گناهان گذشته و آیندهاش را مىآمرزند؛ مشروط به اینکه حق و حرمت و ولایت ایشان را بشناسد.»[6] در روایات دیگر نیز گفته شده که «شناخت و معرفت امام» یعنی اینکه او را امامی از جانب خدا بداند و عمل‌کردن به دستوراتش را واجب بداند.
احتمالا افرادی هم بوده‌اند که در مسیر خود، گذرشان به کربلا و مرقد امام افتاده است که بنابر این تعاریف زائر محسوب نمی‌شوند. زائر مزار مطهر امام، کسی است که با قصد و معرفت و شناخت به حق امام و نیز پس از شهادت ایشان و دفن پیکر مطهر به زیارت حضرتش برود؛ در نتیجه زیارت امام حسین (ع) به معنای خاص آن و آنچه در راستای هدف این مطلب است، به معنای حضور زائر بر مزار ایشان به‌قصد اظهار ارادت، احترام و کسب فیض معنوی قلمداد می‌شود. اکنون به نقل‌های تاریخی از اولین کسانی که مشرف به مزار حسین(ع) شده‌اند نظر می‌افکنیم تا دریابیم که اولین زائر به معنای خاص آن کیست.
اقوال موجود دربارۀ اولین زائران امام حسین (ع)
1. قبیلۀ بنی اسد: افراد این قبیله بنا به دلایلی از یاری رساندن به امام در روز عاشورا جا ماندند. تقریبا سه روز پس از واقعۀ عاشورا به کربلا آمدند و با همراهی امام سجاد (ع) به دفن پیکر شهدا پرداختند. امام سجاد (ع) پس از دفن پیکر پاک آن حضرت، مزار پدر گرامی خود را ساخت، دست خود را بر روی قبر گذاشت و به زیارت پدرش مشغول شد. افراد این قبیله نیز همراه امام به اقامۀ عزا و زیارت از ایشان پرداختند.
جابر به همراه شاگردش عطیه، اولین مردمانی بودند که با قصد و نیت زیارت و معرفت امام، از راه دور و در شرایط خفقان سیاسی، سنت اربعین را با جلوه‌ای از زیارت حقیقی و آداب آن از خود به جا گذاشتند.
2. سلیمان بن قتهی: ابن نما حلی، از ابن عایشه روایت می‌کند که سلیمان بن قتهی عدوی، سه روز پس از شهادت امام حسین (ع) از کربلا عبور کرد. وقتی نگاهش به قتلگاه ایشان افتاد، تکیه بر اسب عربی خود نمود و ابیاتی را سرود؛ البته به این روایت نقدهایی وارد است، ازجمله اینکه چنین شخصی شناخته شده نیست و همچنین این نقل به این شکل، تنها از ابن نما وارد شده است.
3. عبیدالله بن حرجعفی: ...پس از کشته شدن حسین (ع)، او در مجلسی از عبیدالله بن زیاد حضور داشت. ابن زیاد لحظه‌ای از او غافل ماند و ابن حر خارج شد و بر اسب خود نشست. ابن زیاد جویای او شد و وقتی فهمید خارج شده، دستور داد او را بیاورند؛ اما ابن حر با اسب خود تاخت و گفت: «به او بگویید که هرگز به دلخواه پیش او نخواهم آمد.»
سپس به خانۀ احمر بن زیاد طایی و پس از آن به کربلا رفت و قتلگاه شهدا را دید. برایشان آمرزش خواست و اشعاری به این مضمون سرود: «امیر خیانتکار به من می‌گوید: چرا با شهید پسر فاطمه جنگ نکردی؟ دریغا که یاری وی نکردم ...»[7]
4. جابربن عبدالله انصاری و عطیۀ عوفی: این دو، نخستین زائران امام حسین (ع) در اولین اربعین شهیدان کربلا هستند و نام این دو همواره همراه با زیارت اربعین برده می‌شود. جابر به همراه شاگردش عطیه، اولین مردمانی بودند که با قصد و نیت زیارت و معرفت امام، از راه دور و در شرایط خفقان سیاسی، سنت اربعین را با جلوه‌ای از زیارت حقیقی و آداب آن از خود به جا گذاشتند.
عطیه نقل می‌کند: «من و جابر به قصد زیارت قبر حسین بن علی بیرون آمدیم. زمانی که به کربلا رسیدیم، جابر نزدیک ساحل فرات شد. غسل کرد و یک ردا و یک ازار پوشید؛ سپس کیسه‌ای را باز کرد که در آن سعد بود و آن را به بدن خود زد و خود را با آن خوشبو کرد. هر قدم که برمی‌داشت، ذکر خدای متعال را می‌گفت؛ تا اینکه به قبر مطهر حضرت نزدیک شد... پس خود را روی قبر انداخت، در حالی که از هوش رفت. من به روی او آب ریختم تا به‌هوش آمد. سه مرتبه صدا زد یا حسین... آیا دوست جواب دوست را نمی دهد؟... چگونه جواب بدهی در حالی که رگ‌‌های خونین تو در بالای شانه‌ات نمایان شده و بین بدن و سر مقدس تو جدایی افتاده است؟ من شهادت می‌دهم تو فرزند خاتم پیامبران و فرزند آقای مؤمنان و فرزند هم‌قسم تقوا و سلالۀ هدایت و خامس اصحاب کسا و پسر آقای پاکیزگان و فرزند سرور زنان هستی. چرا چنین نباشی؟ در حالی که دست آقا و سرور پیامبران به تو غذا داده، در دامن پرهیزکاران تربیت یافته‌ای، از دستان ایمان شیر خوردی و با اسلام سیراب شدی.... پس سلام خدا و خشنودی او بر تو باد. شهادت می‌دهم که تو از دنیا درگذشتی، همان‌گونه که برادرت یحیی بن زکریا درگذشت و به فیض شهادت رسید.
سپس گفت: سلام بر شما ارواحی که در راه حسین (ع) فدا شدید. شهادت می‌دهم شما نماز را به پا داشتید، زکات را پرداختید، امر به معروف و نهی از منکر نمودید، با ملحدان جهاد کردید و خدا را آن قدر عبادت کردید تا به مرحلۀ یقین رسیدید. قسم به کسی که حضرت محمد (ص) را به نبوّت و حق مبعوث کرد، ما در آنچه شما وارد شدید و عمل کردید، شریک هستیم.
گفتم: ما چگونه در ثواب آنها شریک هستیم، در حالی که ما نه به وادی فرود آمدیم، نه از کوهی بالا رفتیم و نه شمشیر زدیم، ولی این گروه میان سر و بدن‌‌هایشان جدایی افتاده و فرزندانشان یتیم و همسرانشان بیوه گشته‌اند؟
جابر گفت از حبیب خود رسول خدا شنیدم که فرمود: اگر کسی گروهی را دوست داشته باشد، با آن گروه محشور خواهد شد و کسی که کار گروهی را دوست بدارد، با آنان در کار آنان شریک خواهد شد. قسم به آن کس که محمد (ص) را به پیامبری مبعوث کرد، نیّت من و نیّت یاران بر آن چیزی است که امام حسین (ع) و اصحاب او بر آن گذشته و رفته‌اند.»[8]
5. کاروان اسرای اهل‌بیت: بنابر اقوال مشهور و نظر اکثریت علمای شیعه، کاروان اسرا در اولین اربعین شهدای کربلا به آنجا رسیدند و به زیارت و اقامۀ عزا بر شهدا پرداخته‌اند و به نقل سیدبن طاووس با جابر و عطیه هم ملاقات داشته‌اند؛[9] لذا اهل‌بیت نیز به همراه جابر و عطیه اولین گروه زیارت‌کنندۀ حضرت هستند؛ اما آنچه برمی‌آید این است که جابر و عطیه قبل از ایشان رسیده بودند.
6. توابین: گروه توبه کنندگانی بودند به رهبری سلیمان بن صرد که از یاری نکردن امام پشیمان شده بودند. آنها به خونخواهی شهدای کربلا برخواستند تا با نثار خون خود، عمل گذشته را جبران کنند.
سپاه توابین وقتی به کربلا رسیدند، از اسب‌‌ها پیاده شدند و خود را به قبر حسین (ع) رساندند و به شدت گریستند. برخی از شیعیان، خود را از اسب به زمین می‌انداختند و ناله می‌زدند و شیون و زاری می‌کردند. آنها از اینکه امام حسین (ع) را درکربلا یاری نکرده بودند، پشیمان بودند. یک شبانه روز در کنار قبر امام حسین (ع) گریه و زاری و از بی وفایی خود توبه کردند. آنها با روح آن حضرت پیمان بستند که تا آخرین قطرۀ خون، با قاتلان آن حضرت جهاد کنند. تمام شیعیان قبل از خروج از کربلا، بر سر قبر امام حسین (ع) گرد می‌آمدند و بر او رحمت می‌فرستادند. گفته شده ازدحامی که در کنار قبر آن حضرت به وجود آمده بود، بیشتر از ازدحام بر حجرالاسود بود.
7. مختار: با اینکه نقلی مبنی بر زیارت مختار از مزار حسینی و نحوۀ آن پیدا نشد، اما قول مشهوری دربارۀ اینکه اولین بقعه بر مرقد حضرت به دستور ایشان بنا شده وجود دارد. با توجه به این نکته و سایر قراین از حب و معرفت ایشان به امام، مختار نیز در گروه اولین زائران امام حسین (ع) قرار می‌گیرد.
مسئلۀ
زیارت امام حسین (ع) در فضایی که زمزمه‌هایی دربارۀ حقانیت طرفین این
مصاف در اذهان و افواه مردم جریان داشت، امر مهمی بود که می‌توانست
پایه‌های حکومتی یزید و یزیدیان را سست کند. اولین زیارت کنندگان در شرایط
سخت ممنوعیت‌ها و التهابات سیاسی و عقیدتی، خصوصا دوران بنی‌امیه، این مهم
را به عنوان سنتی پایدار تا به امروز از خود برجای گذاشتند و در جهت تحقق
اثبات حقانیت و زنده داشتن این واقعه سهم به‌سزایی داشتند.
پی نوشت:
[1] عیون أخبار الرضا علیه‌السلام ، ج2 ، ص 26.
[2] مقتل، خوارزمى، ص 162، باب ثامن؛ تذکره الخواص، ابن جوزى، ص 225.
[3] fa.wikipedia.org/wiki/
[4] صفحۀ زائر در وبگاه آستان‌نیوز؛ پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی.
[5] فرهنگ فارسی معین، صفحۀ 628.
[6] کامل الزیارات / ترجمۀ ذهنى تهرانى، ص 503.
[7] به نقل از تاریخ طبری/ ترجمه، ج 7، ص 3086.
[8] طبری، عماد الدین، بشاره المصطفی، ج1، ص 74، کتابخانۀ حیدریه، نجف، 1383ه ق.
[9] سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف، ص 196، انتشارات جهان، تهران، 1348.
