صراط: قائم مقام وزیر بهداشت اخیرا در اظهاراتی گفته است: «فرزند آوری خانواده‌ها به وزارت بهداشت مربوط نیست»، با توجه به این اظهارات و به منظور بررسی مسئله «بحران جمعیت و نقش وزارت بهداشت در ایجاد و رفع آن»، مصاحبه‌ای را با حسین مروتی، پژوهشگر بحران جمعیت شورای فرهنگی اجتماعی زنان و برنده جایزه ملی جمعیت انجام دادیم که متن این مصاحبه در ادامه می‌خوانید:
اخیراً یکی از مسئولان وزارت بهداشت مطرح کرده است که «فرزند آوری خانواده‌ها به وزارت بهداشت مربوط نیست» نظر شما در مورد این موضوع چیست؟
مروتی: این صحبت از مسئولین وزارت بهداشت حرف جدیدی نیست و طی همین سه سال بارها به زبان‌های مختلف تکرار شده است. به عنوان مثال مدیرکل دفتر سلامت جمعیت وزارت بهداشت در میزگردی، گفته بود: «اصلاً برنامه ما این نیست که جمعیت را کم یا زیاد کنیم. برنامه ما تأمین سلامت مادر و کودک است». حرف مسئولین وزارت بهداشت این است که این وزارت‌خانه نقشی در وقوع بحران جمعیت نداشته است، حالا هم وظیفه‌ای برای جبران مافات ندارد. در حالی که شواهد علمی متعدد نشانگر اثر فوق العاده این نهاد در وقوع بحران جمعیت است.
کدام شواهد نشان‌دهنده نقش مؤثر وزارت بهداشت در وقوع بحران جمعیت است؟
مروتی: در برنامه نخست توسعه تصمیم گرفته می‌شود تا سال 1390، نرخ باروری از 6 فرزند به ازای هر زن در سن باروری، به 4 فرزند کاهش پیدا کند. اما این روند که باید طی 22 سال به ثمر می‌رسید، تنها ظرف سه سال به انجام رسید و هدف برنامه در سال 1371 محقق شد. اما چه عاملی منجر به کاهش فوق‌العاده سریع نرخ باروری در این سه سال شد؟ مطمئناً در عرض این سه سال نمی‌توانست سبک زندگی آنقدر سریع تغییر کند، که منجر به کاهش بیش از 30 درصدی فرزند آوری مادران ایرانی شود، یا در طی این سه سال نمی‌توانست تغییری شدید در سطح سواد و اشتغال زنان ایجاد شود که چنین تأثیری بر فرزند آوری مادران ایرانی بگذارد.
بنده معتقدم که عامل اصلی کاهش شدید رشد جمعیت به خصوص در این بازه زمانی، فرهنگسازی شبکه بهداشت کشور و استفاده از بهانه‌های بهداشت و سلامت بوده است.
شبکه گسترده بهداشت و سلامت کشور که در دورافتاده‌ترین روستاهای کشور نیز نیرو داشت، توانست به واسطه اعتماد مردم جمعیت را کنترل کند. منظور بنده از بهانه‌های بهداشت و سلامت، مسائلی است که به عنوان مطالب علمی بر مردم تحمیل شد ولی پشتوانه علمی نداشت.
منظورتان از بهانه‌های بهداشت و سلامت چیست؟
مروتی: از ابتدای طرح تنظیم خانواده و طی سالیان متمادی ترساندن زنان از بارداری در دستگاه بهداشت و سلامت پیگیری شد. به کار رفتن مکرر عبارت «خطر حاملگی» در کتب تنظیم خانواده، کار رسانه‌ای گسترده بر روی آمار «مرگ و میر مادران ناشی از بارداری و زایمان» (MMR)، بزرگنمایی خطر زایمان طبیعی، پرخطر عنوان کردن بارداری فرزند چهارم به بعد و پرخطر شمردن بارداری در خارج از بازه سنی 18 تا 35 سالگی از جمله ابزاری بود که برای ایجاد این واهمه به کار رفت. تمام این موارد هم از لحاظ علمی قابل نقد هستند به عنوان مثال خطر حاملگی در حالی مکرر مطرح می‌شد که در غرب مطالعات فراوانی وجود دارد که آثار مثبت بارداری، زایمان و شیردهی بر سلامت زنان را مورد بحث قرار می‌دهد. امری که همچنان در کشور مهجور مانده است و دستگاه بهداشت و سلامت کشور آن را برای مردم تشریح نمی‌کند.
به عنوان مثال مطالعات معتبر زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد بارداری‌های متعدد یک زن در پیشگیری از ابتلای وی به سرطان پستان، سرطان تخمدان و فیبروم نقش دارد. ولی این مسائل به مردم گفته نمی‌شود. در مورد مرگ و میر مادران ناشی از بارداری و زایمان نیز باید گفت که آمار این مرگ و میر در کشور سالانه قریب به 300 مورد است که وزارت بهداشت برای بررسی آن سمینارهای متعددی برگزار می‌کند و اخبارش را رسانه‌ای می‌کند، تا این خطر در اذهان مردم بزرگ جلوه کند، در حالی که این وزارت برای بیش از 200 هزار سقط جنین سالانه که بیش از 90 درصد آن جنایی و غیرقانونی است و آسیب‌های فراوان روحی و جسمی به مادران وارد می‌کند، هیچ سمیناری برگزار نکرده و برنامه‌ای نیز برای کاهش آمار این جنایت ندارد. تازه عمده این 300 مرگ و میر مادر که با توجه به بیش از یک میلیون و هفتصد هزار بارداری سالانه، رقم کوچکی به شمار می‌آید، ناشی از مشکلات مدیریتی است، نه صرفاً به دلیل خطر زایمان؛ به عنوان مثال هنگام انجام زایمان پزشک حضور ندارد و این کوتاهی منجر به مرگ مادر می‌شود.
در مورد ادعای پرخطر بودن بارداری چهارم به بعد نیز باید پرسید که: به چه دلیل بارداری پنجم، بارداری خطرناک شمرده می شود و بارداری چهارم خطرناک نیست؟ آیا بارداری پنجم برای تمام زنان خطرناک است؟ این مسئله نیز هیچ مبنای علمی ندارد.
این هم که گفته می‌شود بارداری در سنین زیر 18 سالگی و بیش از 35 سالگی پرخطر است، نکات قابل تأملی دارد و سؤالاتی را در ذهن ایجاد می‌کند. آیا تمام زنان زیر 18 سال، توانایی فیزیکی برای باردار شدن را ندارند؟ آیا تمام زنان بالای 35 سال، دیابت و فشار خون دارند؟ چرا در حالی که سن مادر، مهمترین علت بروز سندرم دان نیست، تا این میزان بر آن تأکید می‌شود و مورد بزرگنمایی قرار می‌گیرد؟ در حالی که احتمال وقوع این سندروم در نوزاد، در بارداری‌های زنان بالای 45 سال، تنها قریب به سه درصد است، برای چه اینقدر بر خطرناک بودن بارداری در بیش از 35 سالگی اصرار می‌شود؟ آیا وضع سلامت افراد در این سنین یکسان است؟ آیا نباید به جای سن شناسنامه ای، وضعیت سلامت و یا به عبارتی سن بیولوژیک یا سن بدن افراد ملاک باشد؟
این کارشناس جمعیتی کشور افزود: الآن کم نیستند خانم‌هایی که سنشان بیش از 35 سال است و فرزند می‌خواهند، ولی از ترس آسیب‌های مرتبط با سلامت، قید این آرزو را زده‌اند.
یکی از مسئولین پیشین وزارت بهداشت در مورد سن مناسب برای بارداری صحبت جالبی دارد که من عینا برایتان می گویم:«سیاست‌های سازمان بهداشت جهانی درباره سن ایمن برای باروری که سال ها در ایران بین 20 تا 35 سالگی تعریف شده بود، مطابق با شرایط دهه 60 ایران بود. اکنون با بالارفتن سطح مراقبت‌های بهداشتی در کشور، امکان انجام زایمان‌های ایمن در سنین بالا فراهم شده است. بر اساس استانداردهای سازمان بهداشت جهانی، سن ایمن باروری در کشورهایی که از سطح مراقبت‌های بهداشتی بالایی برخوردارند، بین 15تا 49 سال تعیین شده است و در صورت انجام مراقبت های لازم، بارداری در سنین 35 تا 49 سالگی، هیچ گونه عوارض و مشکلی برای مادر و جنین ایجاد نمی‌کند. در دهه 1360 سازمان بهداشت جهانی با توجه به رشد بالای نرخ باروری در ایران که به 6.7 رسیده بود، محدود کردن سن ایمن برای باروری را به عنوان یکی از راه‌های کاهش نرخ رشد جمعیت مطرح کرد. رسانه ها باید مردم را از بی خطر بودن باروری در سنین بالا، به شرط رعایت مراقبت های بهداشتی آگاه کنند».
این را قبول دارید که مسئولان وزارت بهداشت می‌گویند ما سیاست‌گذار جمعیتی در کشور نیستیم؟
مروتی: اینکه می‌گویند سیاست گذار نیستند حرف صحیحی است. سیاست جمعیتی نظام مشخص است و وزارت بهداشت باید مجری آن باشد ولی متأسفانه اجرا نمی‌کند. می‌گویند وزارت بهداشت به دنبال تحدید نسل نبوده است و هدفش تأمین سلامت مادر و کودک بوده؛ حالا هم مانند گذشته برنامه‌اش را تغییر نخواهد داد. بنده امیدوارم این صحبت از روی نا آگاهی باشد.
یعنی شما معتقد هستید که هدف وزارت بهداشت از اجرای طرح تنظیم خانواده تأمین بهداشت و سلامت مردم نبوده است؟
مروتی: انجام این طرح، به صورت ضمنی برخی مواهب در زمینه بهداشت و سلامت داشته است، ولی آسیب‌های زیادی هم به سلامت مردم وارد کرده است. مثلاً باید از مسئولین وزارت بهداشت پرسید که آیا عقیم سازی دائمی قریب به چهار میلیون زن و مرد ایرانی برای تأمین سلامت بود؟ اگر هدف تنظیم خانواده سلامت مادران بوده، چرا اکنون ایران، رتبه نخست آمار سزارین در دنیا را دارد؟ چرا همزمان با اجرای این طرح آمار سقط جنین غیرقانونی چند برابر شده است؟
البته آسیب‌های این طرح به سلامت مردم مورد اعتراف مسئولین وزارت بهداشت هم هست به عنوان مثال معاون پیشین بهداشت وزارت بهداشت در مصاحبه ای گفته است: «ما خودمان شاهد بودیم که کارمند ما برای این که قرص ممانعت از بارداری را به خانواده‌ها بدهد، ناخودآگاه مضراتش را نمی‌گوید. یک زمانی «نورپلنت» آورده بودیم و آن‌ها می‌توانست یک سری عارضه‌های کوتاه مدت داشته باشد، ولی اصلاً به افراد گفته نمی‌شد. چرا؟ برای این که هدف پرسنلی این بود که پوشش استفاده از وسایل ممانعت از بارداری را افزایش دهند، تا مورد تشویق قرار گیرند. بالاخره سیستم این را از آن‌ها می‌خواست. این نبود که آن‌ها نمی‌دانستند که این‌ها عوارض دارند، شواهد علمی آن وجود داشت و دارد» حالا این که عوارض وسایل ممانعت از بارداری به زنان گفته نشد برای سلامت مردم بود؟
به نظرتان اکنون وزارت بهداشت چقدر می تواند به بهبود وضع جمعیتی کشور کمک کند؟
مروتی: بنده به صراحت و به پشتوانه هزاران ساعت مطالعه به شما می‌گویم که هدف اصلی اجرای طرح تنظیم خانواده، تحدید نسل ایرانیان بود ولاغیر. بنده مؤثرترین نهاد در کشور برای فرهنگسازی در زمینه سیاست‌های جدید جمعیتی را وزارت بهداشت می‌دانم. البته وقتی وزیر بهداشت که مواضع جمعیتی خوبی هم داشته در یک مصاحبه می گوید، در زمینه افزایش جمعیت، وزارت بهداشت کمترین نقش را دارد، معلوم می کند که این وزارت قصدی برای جبران مافات ندارد.
به صورت مصداقی این وزارت‌خانه در بحث بحران جمعیت چه کاری می تواند انجام دهد؟
مروتی: وزارت بهداشت دو - سه دهه شعارهای «فرزند کمتر، زندگی بهتر» و «دو بچه کافیست» را سر دست گرفت که محتوای هیچ یک ربطی به سلامت نداشت، ولی اکنون که کشور دچار بحران جمعیت شده است، هیچ شعاری برای سیاست‌های جدید جمعیتی ندارد. وزارت بهداشت که زمانی انیمیشن می‌ساخت و تک فرزندی را ترویج می کرد، اکنون هنوز کارکنان خود را در زمینه مضرات تک فرزندی توجیه نکرده است چه برسد به مردم.
پیر شدن جمعیت، قطعاً بیشترین ضربه و آسیب را متوجه بهداشت و سلامت مردم می‌کند، ولی متأسفانه وزارت بهداشت تلاشی برای جلوگیری از وقوع این فاجعه نمی‌کند. متأسفانه برخی از مسئولین مربوطه، نگاه دوراندیشانه و استراتژیک ندارند و تنها می‌خواهند دوران مسئولیتشان بی دردسر بگذرد؛ دیگر کاری به مسئولین بعدی و نسل‌های آینده ندارند، که پیری جمعیت چه بلایی به سرشان خواهد آورد. مقام معظم رهبری چندین بار در زمینه کوتاهی مسئولان وزارت بهداشت تذکر داده اند که نمونه آخرش همین سال گذشته بود که ایشان فرمودند: «برای مسئله نسل که من رویش خیلی تکیه دارم، باز من همینجا به آقای وزیر محترم بهداشت عرض می‌کنم؛ گزارش هایی به من می‌رسد که مسئله جلوگیری از منع باروری درست انجام نمی گیرد؛ بعضی جاها همچنان در بر پاشنه ی قبل می گردد» (20/04/1394)
بعد از تذکر مقام معظم رهبری هم رصدهایی که ما داشته‌ایم نشان می دهد چیزی تغییر نکرده است. بنده امیدوارم مسئولین وزارت بهداشت دلسوزانه وارد عرصه بحث جمعیت شوند و همانگونه که برای تحدید نسل، جهادی کار کردند و فرهنگسازی کردند، برای فرزند آوری بیشتر مردم و جلوگیری از پیری جمعیت کشور نیز به فرهنگسازی بپردازند.
