در کتاب «جستاری در تاریخ معماری و شهرسازی ایران» نوشته حسن اصانلو و آرش مروتی درباره معماری کبوترخانه آمده است: روزگاری پیش از این، کبوترخانه‌ها در نظام کشاورزی سنتی ایران کاربرد پراهمیتی داشتند و امروز نیز به عنوان یک فن‌آوری فرهنگ ایرانی قابل بررسی هستند. کبوترخانه‌ها از این منظر قابل توجه هستند که مثل بادگیرها، یخچال‌ها، آب انبارها، قنات‌ها و کاروان‌سراها، جزو «بناهای زادبومی» ایران محسوب می‌شوند. این گونه بناها با توجه به ارتباطی که با سبک زندگی مردم و دانش بومی آنان دارند، در دنیای امروزی بسیار اهمیت دارند. هم چنین با توجه به زیبایی بنا، از لحاظ گردشگری، کبوترخانه‌ها اهمیت ویژه‌ای دارند که شاید تاحالا هرگز در مقاصد مورد بازدید گردشگری قرار نگرفته‌اند.
کبوترخانه نه تنها در ایران بلکه در کشورهای افغانستان، ترکیه و مصر نیز دیده می‌شود. کبوترخانه‌ها در ایران بیشتر در استان اصفهان و شهرهای فلاورجان، مبارکه، شهرضا، نجف‌آباد، گلپایگان، خوانسار و... دیده می‌شوند. کبوترخانه‌های باقی مانده حدود سه قرن پیش ساخته شده‌اند، اما سابقه تاریخی استفاده از این بناها در ایران احتمالا به بیش از یک هزاره می‌رسد. بسیاری از جهانگردان مسلمان و اروپایی از برج‌های کبوتر یا همان کبوترخانه‌ها یاد کرده‌اند که از آن میان می‌توان به «ابن بطوطه، انگلبرت کمپفر، گوبینو، لیدی شل، دیولافوا، تاورنیه، شاردن، لرد کرزن و...» اشاره کرد. کبوترخانه‌ها، مکان‌هایی هستند برای کبوتران که به منظوری خاص بنا شده‌اند.
«کبوتر» به باور مسلمانان، پرنده محبوب پیامبر اکرم (ص) به شمار می‌رود. به همین دلیل هم کبوترها را در بیشتر حرم‌های متبرک می‌بینیم. کبوترها پرندگانی رام و گوشتی هستند. آن‌ها تنها یک جفت برای زندگی انتخاب می‌کنند و در صورت مرگ هر کدام، بازمانده یک جفت دیگر برای خود اختیار می‌کند. جنس نر این پرنده در خوابیدن بر روی تخم‌ها به ماده کمک می‌کند. کبوتران در همه جای دنیا به جز سردترین مناطق و جزایر دوردست زندگی می‌کنند و تاکنون 250 نوع از گونه‌های مختلف کبوتران شناخته شده است.
با مطالعه کبوترخانه‌ها در کشورهای اروپایی، به ویژه انگلستان، متوجه می‌شویم که مهمترین کارکرد یک کبوترخانه از عهد باستان تاکنون بیشتر تولید گوشت مخصوصا در ماه‌های سرد بوده است. اما در ایران به دلایل فرهنگی و مذهبی، صید کبوتر رواج نداشته و در عوض از کود این پرنده استفاده می‌شده است. کبوترخانه‌ها مثل مجتمع‌های بزرگ مسکونی هستند که ساکنین آن‌ها کبوترها بوده‌اند. تعداد کبوترانی که در این بناها زندگی می‌کردند، به امنیت، غذا و تعداد لانه‌های تعبیه شده در آن‌ها بستگی داشت. 10 هزار جفت شاید بیان‌گر نسبی فاکتورهای مناسب در یک کبوترخانه باشد. در ساخت این بناها ماده اصلی «خشت خام» بود، که روی آن را اندود کاهگل می‌کشیدند. ابتکار قابل توجه در ساخت این بناها، فراهم آوردن بیشترین تعداد لانه‌های کبوتر با کمترین مقدار مصالح ساختمانی است.
«انگلبرت کمپفر» آلمانی در زمان «شاه سلیمان صفوی» کبوترخانه‌های اصفهان را به این ترتیب شرح می‌دهد: «کبوترخانه‌ها را به شکل برج قلعه و از خشت خام ساخته‌اند. سقف آن دارای سوراخ‌های متعدد برای کبوترها است و کنگره‌ای نیز برای آن ساخته‌اند. در داخل آن‌ها هزارها لانه ردیف هم دیده می‌شود که کبوتران در آن‌ها قرار می‌گیرند.»
در بنای کبوترها به مسأله نورگیری از طریق سقف، تنظیم و تهویه هوای داخل بنا، مسأله «تشدید یا رزونانس» که بر اثر بال زدن کبوترها در داخل بنا بوجود می‌آمد، امنیت کبوترها در مقابل مار و برخی از حیوانات گوشت‌خوار و هم‌چنین زیبایی بنا بسیار توجه می‌شد. بنا به گزارش سیاحان، حدود سه هزار بنای کبوترخانه‌ای در اصفهان وجود داشته، که حالا به دلایل مختلف تنها تعداد کمی از آن‌ها باقی مانده است. از این تعداد کم، تنها چند مورد هنوز کاربری دارند. تأخیر در تعمیر بنا، رسیدگی نکردن به کبوتران و به زعم بسیاری از سیاحان، تغییر پایتخت از اصفهان، به تهران دلایل از رونق افتادن و تخریب کبوترخانه‌ها بوده است.
در معماری کبوترخانه‌های ایرانی، همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده از علوم دیگر مثل فیزیک با توجه به اصل «تشدید (رزونانس)» به منظور توجه و پرواز هم زمان دسته جمعی حدود 14 تا 25 هزار کبوتر در اثر باند شدن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، به شکل علمی استفاده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره‌گیری از اصول زیباشناختی آن چشم‌گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و نیز تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می‌شده است.
کبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر دشمنان کبوتر مقاوم و نفوذناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر شده، بلکه پرندگان مهاجم نیز نمی‌توانستند به درون برج‌ها داخل شوند؛ زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه‌ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می‌کرده است. دقت در اجرای این برج‌های کبوتر، به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانده، زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجم به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.
فضای داخلی کبوترخانه گاهی محل تجمع حدود 25 هزار کبوتر می‌شد. آشیانه‌ها آن چنان منظم با مُدل‌های یک شکل و از مصالح کاه‌گِل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه‌ای بوده است که باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده است.
قطر سوراخ‌های ورودی کبوتران به داخل برج‌ها به اندازه‌ای ساخته شده است که تنها کبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این که برای دقت یک اندازه بودن قطر سوراخ‌های کبوتر به ویژه در کبوترخانه‌های «سبک گلپایگان و خمین» از لوله‌های سفالی استفاده می‌شده است تا سوراخ‌ها یکسان اجرا شود؛ نه به اندازه‌ای که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچک‌تر که کبوتران بزرگ‌تر نتوانند وارد کبوترخانه‌ها شوند.
از دیگر تجهیزات دفاعی کبوترخانه‌های ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و مار و موش اعمال می‌شده است. موش گرچه مستقیما دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال سازی در زیر پی‌ها، برج‌ها را خالی و سوراخ می‌کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی و از زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می‌ساخته است.
معماری داخلی کبوترخانه‌ها
معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به دلیل سترگی و
شکوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و مانند سایر آثار
معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است. طراحی
و انتخاب سایت‌های دایره‌ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تو در تو
مقاومت بالای آن نقش داشته است. نقل شده است که مارها قادر به بالا رفتن از
سطوح منحنی مانند استوانه نیستند. «شاردن، سیاح بزرگ فرانسوی» در قسمتی از
سفرنامه خود می‌نویسد: «کبوترخانه‌های عظیم ایران شش بار بزرگ‌تر از
بزرگترین پرورشگاه‌های ماست. این برج‌ها را از آجر بنا می‌کنند و رویش را
گچ و آهک می‌کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین
سوراخ‌هایی تعبیه شده تا کبوتران در آن‌ها آشیانه کنند».
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه‌های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان‌پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاه‌های «آبشخور» مکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می‌ساختند.
