صراط: هنوز خاطرات تلخی که از زلزله در ذهن همه ما نقش بسته است را فراموش نکرده ایم. به کوچک ترین لرزه، چنان لرزه‌ای بر اندام مان می افتد که گویی تمام درها و دیوارها و سقف‌ها روی سرمان هوار می شوند. زلزله‌هایی که به خصوص در روزهای اخیر، شدت بیشتری گرفته است و اگر روزی خبری از آن نشنویم، روزمان شب نمی‌شود. زلزله‌هایی که می تواند در ابعاد و بزرگی‌های مختلف، هر کدام سوژه‌ای شوند.
غربی که شرق را تخریب کرد
تمامی صحبت‌ها بر سر وقوع زلزله‌ای به بزرگی 7.5-7 ریشتری در گستره‌ای وسیع از تهران است. گستره‌ای که تمام گسل‌های شمال تهران، تا جنوب و شرق به غرب را دربرمی گیرد. شکاف‌های لرزه‌ای که می تواند این شهر را بشکافد و در خود فرو ببلعد. بررسی داده‌های (زلزله های) ثبت شده توسط دستگاه‌های لرزه نگاری هم نمی‌تواند پاسخگوی پیش بینی وقوع زلزله باشد.
گسل‌هایی مثل مشاء، شمال تهران، ایوانکی، گرمسار، پارچین، کهریزک، پیشوا و البته مهم ترین گسلی که تحت عنوان جنوب ری معروف است. 16 زلزله تاریخی مهم ثبت شده که به وجود آورنده اکثر آنها گسل‌های پارچین، گرمسار، شمال تهران، ری و مشاء بوده است. البته با توجه به اکثر زلزله‌های پیش آمده می توان به خوبی دریافت که زمین لرزه‌های مخرب تاریخی در شرق تهران، بیشتر از سمت غرب آن رخ داده اند.
گسل‌های برآشفته
برآشفته شدن هر یک از این گسل ها، می تواند تمامی ساختمان‌های مسکونی شمال تهران یا نواحی مسکونی مهمی مثل کهریزک و پاکدشت و ... را در خود فروببلعد. زلزله‌های پی در پی در منطقه فیروزکوه و جواد آباد و دماوند، هر یک نمایی از یک شب فرورفتن در ترس و آشوب مردمان آن منطقه بود. زلزله از آن وقایعی است که تکرار را در ماهیت خود رقم زده است. بعد از چند سال، دوباره تکرار می شود و با وسعت و بزرگی.
کلانشهری مثل تهران با جمعیتی بالا و ساخت و سازهای عجیب و غریب همگی می تواند زمینه ساز تخریب‌های زیاد بر اثر این پدیده طبیعی باشد. شاید زلزله‌ای با بزرگی 7 یا بالاتر انتظار می کشد که به نوبت وقوع برسد.
دکتر بهرام عکاشه، پدر علم زلزله شناسی در این خصوص می گوید: هنوز علم به جایی نرسیده است که بتواند به من و شما امکان پیش بینی زلزله را بدهد. بسیاری مجهولات در این میان وجود دارند. حتی در ژاپن و کالیفرنیا هم به این حد پیشرفت نرسیده اند. البته مطالعات بسیاری در این زمینه در حال انجام است. ما یک پیش بینی علمی داریم. بایستی در اطراف شهر تهران، پایگاه‌هایی را نصب کنیم و پیش نشانگرهای الکتریکی و مغناطیسی و حتی باغ وحشی را در آنجا تعبیه کنیم. تمام مطالعات در این مورد که سطح آب‌های زیرزمینی بالا می آید یا پایین می رود یا سر و صدای حیوانات و ... را با توجه به این پیش نشانگرها می توان دریافت. وی ادامه می دهد: حداقل من سه بار به چین و 4 بار به کالیفرنیا رفتم و تاسیسات آنجا را مورد بررسی قرار دادم. هنوز بشر قادر نیست که زلزله را پیشگویی کند.
30-20 سال تحقیق روی تهران
پدر علم زلزله شناسی به نقشه‌های زلزله تهران اشاره می کند. نقاطی که زلزله خیز است و می افزاید: مثلا تهران را باید حداقل 30-20 سال مطالعه کنم تا بتوانم وقوع زلزله در آن را بررسی کنم. اینکه آیا زمین راست یا کج می شود؟ شیب پیدا می کند و آب‌های زیرزمینی بالا می آید و ... و بعد از پیش بینی درازمدت صورت می گیرد که مثلا در 50 سال آینده این اتفاق می افتد یا در 10 سال آینده که پیش بینی میان مدت است. یا در دو سه ماه آینده این اتفاق می افتد که کوتاه مدت بوده و معمول است.
عکاشه می گوید: در تاریخ 4 فوریه 1975 زلزله‌ای با بزرگی 3/7 در شهر heichang اتفاق افتاد. البته چینی‌ها پایگاه لرزه نگاری داشتند و آنقدر پیش بینی قوی بود که حزب کمونیست به مردم امر کرد که از خانه‌ها بیرون بیایند. مردم به بیرون از منازل آمدند. چند ساعت بعد زلزله اتفاق افتاد. از یک منطقه 3 میلیون نفری 2000 نفر کشته شدند. چند ماه بعد در شهر tangcha- زلزله‌ای به بزرگی 8/7 به وقوع پیوست. حدود 500-400 کیلومتری درشمال شهر چین و خیلی هم دور از پکن نبود.. این زلزله 280000 نفر کشته برجای گذاشت. من خودم در آنجا حضور داشتم و به روایتی دیگر نیم میلیون کشته شدند و پنهانکاری کردند. البته از سال حدود 1960 که مساله پیش بینی زلزله به کشور شوروی سابق محول شد و قرار شد از طریق سازمان‌های رسمی جهانی در این زمینه کار کنند.
رها شدن پایتخت
پدر علم زلزله شناسی، در این میان اشاره‌ای می کند به زلزله‌ای که چندین سال پیش در تهران اتفاق افتاد. وی ادامه می دهد: در مورد تهران خودمان در ساعت 12 روز 27 مارس 1830 زلزله‌ای در منطقه شرق تهران اتفاق افتاد که می توانم بگویم روی گسل مشاء فشم با 1/7 ریشتر بود. طبق نوشته‌های موجود مستند از منابع جهانی که در امپریال کالج لندن منتشر شده است، بر اثر این زلزله کاخ گلستان آسیب دید و بازار تخریب شد. دیوار سفارت انگلستان پایین ریخته شد و 35000 نفر در شمیرانات کشته شدند. اگر ما روی زلزله‌های تاریخی کار انجام دهیم، دوره بازگشت و تکرار 200-150 ساله را به دست می آوریم. پس اگر با عملیات ریاضی پیش رویم و زمین هم رفتار ریاضی ما را بپذیرد، بایستی در این محل زلزله تکرار شود. اگر شما به نقشه گسل‌های منطقه دامنه جنوبی کوه‌های البرز دقت کنید، جنوب تهران تا قم و فیروزکوه گسل دارد.
البته این گسل‌ها چطور با هم ارتباط پیدا می کنند را تنها خدا می داند. گسل از لواسانات و روستای افجه می آید به سمت گردنه قوچک یا شمیران خودمان و به سمت کرج می رود. اگر اتفاقی بیفتد متاسفانه خودتان بهتر می دانید که وضعیت اسفناک خواهد بود. من بعد از انقلاب و قبل از انقلاب مطلب بسیار می نوشتم و شورای امنیت ملی به من نامه نوشت که دلایل خود را در خصوص مواردی که در مورد زلزله می گویید، مطرح کنید. در آن زمان آقای روحانی دبیر شورای امنیت بود؛ در مهر ماه 1376. دو هفته بعدش، رییس جمهور وقت دستور داد به 6 وزیر که مساله را پیگیری و اقدام کنند. این کار انجام شد و جای خوشحالی هم بود. در آن نامه سه پیشنهاد داشتم. اول اینکه منازل افراد کلیدی کشور محکم کاری شود. دوم اینکه برای تهران فورا ستاد امنیت تشکیل دهید. سوم اینکه اگر ممکن است، پایتخت بودن شهر تهران را عوض کنید. آقای احمدی نژاد که در آن زمان رییس جمهور بودند، چند نفر را فرستادند و این طرح عملی نشد. آن زمان گفت که پایتخت را به سمنان ببرید. یک مقداری صحبت شد و بعد رها شد.
تهران آتش می گیرد
اما وضعیت گاز و برق تهران، مساله‌ای مهم تر از مهم است. مساله‌ای که از نظر پدر علم زلزله شناسی ایران، بسیار افتضاح است. وی در این مورد می گوید: کشور ژاپن که زلزله خیز است، با گاز کار نمی‌کند و همه چیزش برقی است. ما در تهران در حدود 11000 کیلومتر لوله کشی گاز داریم. 700000علمک گاز با فشار در لوله‌ها در سطح شهر پراکنده است. اگر اتفاقی بیفتد، این گازها باید بسوزد و شهر تهران آتش می گیرد. وقتی خانه‌ها و جاده‌ها پاره می شوند، اینها آتش می گیرند. ژاپن در سال 1924 بود که در اثر زلزله شهر توکیو نابود شد. دنیا از ژاپن عبرت گرفت. طوری خودش را تقویت کرد که سرآمد تمام کشورهای موجود روی کره زمین شد.
عکاشه در خصوص عرض خیابان‌های تهران و نحوه ساخت و سازها می گوید: خودتان می بینید که خانه‌هایی را که می سازند، چطور هستند. عرض خیابان‌ها شاید 12-10 متر باشد. این سمت و آن سمت چه آپارتمان‌هایی با تعداد طبقات بالا درست کرده‌اند اگر اتفاقی بیفتد، نیروی امدادی چطور برای کمک مردم می توانند به این خیابان‌ها بیایند. به من می گفتند که وقتی ساختمان‌ها خراب شود، مرده را باید خاک کرد ولی اگر 10 میلیون مرده داشته باشیم، چطور می خواهید با بوی تعفن کنار بیایید. پس در تهران کوره آدم سوزی باید ایجاد شود و احتمالا برای زنده‌ها هم کنار بهشت زهرا(س) باید چادر زد. کشور ما الان در حدود 1000 شهر دارد. در حدود 100 شهر، بالای 100000جمعیت دارد. جمعیت در بسیاری از شهرها زیاد است و باید چاره‌ای اول برای پایتخت و بعد برای جمعیت شهرهای دیگر اندیشید.
اجرای بی کیفیت ساخت و سازها
مهندس پویان عباسی، کارشناس ارشد عمران در این زمینه به خبرنگار اجتماعی روزنامه ابتکار می گوید: یک سری مسایل جدید در زمینه ساختمان سازی مطرح شده که می تواند روی روند علم زلزله شناسی تاثیر بگذارد. شاید ساخت و ساز روی گسل مشکلی نداشته باشد اما نوع ساخت و ساز باید مورد توجه قرار بگیرد. در این زمینه تدابیر ویژه‌ای باید اندیشیده شود. مثلا طبق آیین نامه زلزله، در جایی که گسل است، نوع طراحی باید فرق داشته باشد. بحث‌های ژئوتکنیکی با هم تفاوت بسیاری دارد. متاسفانه ما در اینجا همه مدل ساخت و ساز را به یک شکل می بینیم.
مثلا در نواحی خاص باید نقشه گسل داشته باشیم و در دسترس عموم هم قرار بگیرد. در شمال یا شرق تهران، گسل‌های بسیار داریم. مثلا اینطور نیست که بگوییم ساخت و ساز اصلا نباید باشد، بلکه در نوع طراحی‌ها و اجرای سازه‌ها باید دقت بسیاری شود. بحث ساخت و ساز دو مفهوم جدا از هم است. یکی بحث دیزاین و دیگری بحث اجراست. خوشبختانه امروزه در طراحی شهری به سمت و سوی خوبی می رویم. پیشرفت هم داشته ایم. به لحاظ اجرا و کیفیت وضعیت مناسبی نداریم.
غربی که شرق را تخریب کرد
تمامی صحبت‌ها بر سر وقوع زلزله‌ای به بزرگی 7.5-7 ریشتری در گستره‌ای وسیع از تهران است. گستره‌ای که تمام گسل‌های شمال تهران، تا جنوب و شرق به غرب را دربرمی گیرد. شکاف‌های لرزه‌ای که می تواند این شهر را بشکافد و در خود فرو ببلعد. بررسی داده‌های (زلزله های) ثبت شده توسط دستگاه‌های لرزه نگاری هم نمی‌تواند پاسخگوی پیش بینی وقوع زلزله باشد.
گسل‌هایی مثل مشاء، شمال تهران، ایوانکی، گرمسار، پارچین، کهریزک، پیشوا و البته مهم ترین گسلی که تحت عنوان جنوب ری معروف است. 16 زلزله تاریخی مهم ثبت شده که به وجود آورنده اکثر آنها گسل‌های پارچین، گرمسار، شمال تهران، ری و مشاء بوده است. البته با توجه به اکثر زلزله‌های پیش آمده می توان به خوبی دریافت که زمین لرزه‌های مخرب تاریخی در شرق تهران، بیشتر از سمت غرب آن رخ داده اند.
گسل‌های برآشفته
برآشفته شدن هر یک از این گسل ها، می تواند تمامی ساختمان‌های مسکونی شمال تهران یا نواحی مسکونی مهمی مثل کهریزک و پاکدشت و ... را در خود فروببلعد. زلزله‌های پی در پی در منطقه فیروزکوه و جواد آباد و دماوند، هر یک نمایی از یک شب فرورفتن در ترس و آشوب مردمان آن منطقه بود. زلزله از آن وقایعی است که تکرار را در ماهیت خود رقم زده است. بعد از چند سال، دوباره تکرار می شود و با وسعت و بزرگی.
کلانشهری مثل تهران با جمعیتی بالا و ساخت و سازهای عجیب و غریب همگی می تواند زمینه ساز تخریب‌های زیاد بر اثر این پدیده طبیعی باشد. شاید زلزله‌ای با بزرگی 7 یا بالاتر انتظار می کشد که به نوبت وقوع برسد.
دکتر بهرام عکاشه، پدر علم زلزله شناسی در این خصوص می گوید: هنوز علم به جایی نرسیده است که بتواند به من و شما امکان پیش بینی زلزله را بدهد. بسیاری مجهولات در این میان وجود دارند. حتی در ژاپن و کالیفرنیا هم به این حد پیشرفت نرسیده اند. البته مطالعات بسیاری در این زمینه در حال انجام است. ما یک پیش بینی علمی داریم. بایستی در اطراف شهر تهران، پایگاه‌هایی را نصب کنیم و پیش نشانگرهای الکتریکی و مغناطیسی و حتی باغ وحشی را در آنجا تعبیه کنیم. تمام مطالعات در این مورد که سطح آب‌های زیرزمینی بالا می آید یا پایین می رود یا سر و صدای حیوانات و ... را با توجه به این پیش نشانگرها می توان دریافت. وی ادامه می دهد: حداقل من سه بار به چین و 4 بار به کالیفرنیا رفتم و تاسیسات آنجا را مورد بررسی قرار دادم. هنوز بشر قادر نیست که زلزله را پیشگویی کند.
30-20 سال تحقیق روی تهران
پدر علم زلزله شناسی به نقشه‌های زلزله تهران اشاره می کند. نقاطی که زلزله خیز است و می افزاید: مثلا تهران را باید حداقل 30-20 سال مطالعه کنم تا بتوانم وقوع زلزله در آن را بررسی کنم. اینکه آیا زمین راست یا کج می شود؟ شیب پیدا می کند و آب‌های زیرزمینی بالا می آید و ... و بعد از پیش بینی درازمدت صورت می گیرد که مثلا در 50 سال آینده این اتفاق می افتد یا در 10 سال آینده که پیش بینی میان مدت است. یا در دو سه ماه آینده این اتفاق می افتد که کوتاه مدت بوده و معمول است.
عکاشه می گوید: در تاریخ 4 فوریه 1975 زلزله‌ای با بزرگی 3/7 در شهر heichang اتفاق افتاد. البته چینی‌ها پایگاه لرزه نگاری داشتند و آنقدر پیش بینی قوی بود که حزب کمونیست به مردم امر کرد که از خانه‌ها بیرون بیایند. مردم به بیرون از منازل آمدند. چند ساعت بعد زلزله اتفاق افتاد. از یک منطقه 3 میلیون نفری 2000 نفر کشته شدند. چند ماه بعد در شهر tangcha- زلزله‌ای به بزرگی 8/7 به وقوع پیوست. حدود 500-400 کیلومتری درشمال شهر چین و خیلی هم دور از پکن نبود.. این زلزله 280000 نفر کشته برجای گذاشت. من خودم در آنجا حضور داشتم و به روایتی دیگر نیم میلیون کشته شدند و پنهانکاری کردند. البته از سال حدود 1960 که مساله پیش بینی زلزله به کشور شوروی سابق محول شد و قرار شد از طریق سازمان‌های رسمی جهانی در این زمینه کار کنند.
رها شدن پایتخت
پدر علم زلزله شناسی، در این میان اشاره‌ای می کند به زلزله‌ای که چندین سال پیش در تهران اتفاق افتاد. وی ادامه می دهد: در مورد تهران خودمان در ساعت 12 روز 27 مارس 1830 زلزله‌ای در منطقه شرق تهران اتفاق افتاد که می توانم بگویم روی گسل مشاء فشم با 1/7 ریشتر بود. طبق نوشته‌های موجود مستند از منابع جهانی که در امپریال کالج لندن منتشر شده است، بر اثر این زلزله کاخ گلستان آسیب دید و بازار تخریب شد. دیوار سفارت انگلستان پایین ریخته شد و 35000 نفر در شمیرانات کشته شدند. اگر ما روی زلزله‌های تاریخی کار انجام دهیم، دوره بازگشت و تکرار 200-150 ساله را به دست می آوریم. پس اگر با عملیات ریاضی پیش رویم و زمین هم رفتار ریاضی ما را بپذیرد، بایستی در این محل زلزله تکرار شود. اگر شما به نقشه گسل‌های منطقه دامنه جنوبی کوه‌های البرز دقت کنید، جنوب تهران تا قم و فیروزکوه گسل دارد.
البته این گسل‌ها چطور با هم ارتباط پیدا می کنند را تنها خدا می داند. گسل از لواسانات و روستای افجه می آید به سمت گردنه قوچک یا شمیران خودمان و به سمت کرج می رود. اگر اتفاقی بیفتد متاسفانه خودتان بهتر می دانید که وضعیت اسفناک خواهد بود. من بعد از انقلاب و قبل از انقلاب مطلب بسیار می نوشتم و شورای امنیت ملی به من نامه نوشت که دلایل خود را در خصوص مواردی که در مورد زلزله می گویید، مطرح کنید. در آن زمان آقای روحانی دبیر شورای امنیت بود؛ در مهر ماه 1376. دو هفته بعدش، رییس جمهور وقت دستور داد به 6 وزیر که مساله را پیگیری و اقدام کنند. این کار انجام شد و جای خوشحالی هم بود. در آن نامه سه پیشنهاد داشتم. اول اینکه منازل افراد کلیدی کشور محکم کاری شود. دوم اینکه برای تهران فورا ستاد امنیت تشکیل دهید. سوم اینکه اگر ممکن است، پایتخت بودن شهر تهران را عوض کنید. آقای احمدی نژاد که در آن زمان رییس جمهور بودند، چند نفر را فرستادند و این طرح عملی نشد. آن زمان گفت که پایتخت را به سمنان ببرید. یک مقداری صحبت شد و بعد رها شد.
تهران آتش می گیرد
اما وضعیت گاز و برق تهران، مساله‌ای مهم تر از مهم است. مساله‌ای که از نظر پدر علم زلزله شناسی ایران، بسیار افتضاح است. وی در این مورد می گوید: کشور ژاپن که زلزله خیز است، با گاز کار نمی‌کند و همه چیزش برقی است. ما در تهران در حدود 11000 کیلومتر لوله کشی گاز داریم. 700000علمک گاز با فشار در لوله‌ها در سطح شهر پراکنده است. اگر اتفاقی بیفتد، این گازها باید بسوزد و شهر تهران آتش می گیرد. وقتی خانه‌ها و جاده‌ها پاره می شوند، اینها آتش می گیرند. ژاپن در سال 1924 بود که در اثر زلزله شهر توکیو نابود شد. دنیا از ژاپن عبرت گرفت. طوری خودش را تقویت کرد که سرآمد تمام کشورهای موجود روی کره زمین شد.
عکاشه در خصوص عرض خیابان‌های تهران و نحوه ساخت و سازها می گوید: خودتان می بینید که خانه‌هایی را که می سازند، چطور هستند. عرض خیابان‌ها شاید 12-10 متر باشد. این سمت و آن سمت چه آپارتمان‌هایی با تعداد طبقات بالا درست کرده‌اند اگر اتفاقی بیفتد، نیروی امدادی چطور برای کمک مردم می توانند به این خیابان‌ها بیایند. به من می گفتند که وقتی ساختمان‌ها خراب شود، مرده را باید خاک کرد ولی اگر 10 میلیون مرده داشته باشیم، چطور می خواهید با بوی تعفن کنار بیایید. پس در تهران کوره آدم سوزی باید ایجاد شود و احتمالا برای زنده‌ها هم کنار بهشت زهرا(س) باید چادر زد. کشور ما الان در حدود 1000 شهر دارد. در حدود 100 شهر، بالای 100000جمعیت دارد. جمعیت در بسیاری از شهرها زیاد است و باید چاره‌ای اول برای پایتخت و بعد برای جمعیت شهرهای دیگر اندیشید.
اجرای بی کیفیت ساخت و سازها
مهندس پویان عباسی، کارشناس ارشد عمران در این زمینه به خبرنگار اجتماعی روزنامه ابتکار می گوید: یک سری مسایل جدید در زمینه ساختمان سازی مطرح شده که می تواند روی روند علم زلزله شناسی تاثیر بگذارد. شاید ساخت و ساز روی گسل مشکلی نداشته باشد اما نوع ساخت و ساز باید مورد توجه قرار بگیرد. در این زمینه تدابیر ویژه‌ای باید اندیشیده شود. مثلا طبق آیین نامه زلزله، در جایی که گسل است، نوع طراحی باید فرق داشته باشد. بحث‌های ژئوتکنیکی با هم تفاوت بسیاری دارد. متاسفانه ما در اینجا همه مدل ساخت و ساز را به یک شکل می بینیم.
مثلا در نواحی خاص باید نقشه گسل داشته باشیم و در دسترس عموم هم قرار بگیرد. در شمال یا شرق تهران، گسل‌های بسیار داریم. مثلا اینطور نیست که بگوییم ساخت و ساز اصلا نباید باشد، بلکه در نوع طراحی‌ها و اجرای سازه‌ها باید دقت بسیاری شود. بحث ساخت و ساز دو مفهوم جدا از هم است. یکی بحث دیزاین و دیگری بحث اجراست. خوشبختانه امروزه در طراحی شهری به سمت و سوی خوبی می رویم. پیشرفت هم داشته ایم. به لحاظ اجرا و کیفیت وضعیت مناسبی نداریم.
