در روز نخست سفر اشرف غنی احمد رئیس جمهوری افغانستان به تهران، علاوه بر گفت‌وگو پیرامون مسائل مهاجران افغان و تهدیدهای مواد مخدر، برای نخستین بار در چند دهه اخیر، عالی‌ترین مقام های دو کشور بر سر موضوع آبهای مرزی مشترک، پیشنهاد انجام مذاکره جدی را پذیرفتند.
حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران هم در دیدار خصوصی با اشرف غنی و هم در نشست خبری، بر تعیین حق آبه زیست محیطی برای احیای تالاب هامون تاکید کرده است.
وی در این باره از انجام مذاکرات جدی دو کشور برای رسیدن به حق آبه زیست محیطی تالاب هامون خبر داده که بر اساس آن، توافقی در چارچوب حق، عدل و انصاف به نفع دو کشور حاصل شود.
رئیس جمهوری ایران هم‌چنین درباره حق آبه حریرود نیز گفته است: دو ملت و دو دولت می‌توانند مسائل خود را حل و فصل کنند، و حریرود نمی‌تواند مانعی برای توسعه روابط باشد، ایران، افغانستان و ترکمنستان قطعاً در استفاده از این رودخانه به چارچوبی خواهند رسید که منافع هر سه کشور را تامین کند.
اشرف غنی‌احمد نیز در این سفر با مهم خواندن مساله محیط زیست، از اعلام آمادگی افغانستان برای حل مشکلات زیست محیطی مشترک بین ایران و افغانستان خبر داده است. وی علاوه بر این در دیدار با معصومه ابتکار، معاون رئیس جمهوری ایران و رئیس سازمان محیط زیست، بر ضرورت احیای تالاب هامون تاکید کرده است.
بنا بر اظهارات دو طرف، اراده مشترکی برای حل و فصل مساله آبهای مرزی شکل گرفته و قرار است مذاکرات جدی بر اساس تقویم زمانی مشخص با رعایت ملاحظات زیست محیطی شکل بگیرد.
آخرین باری که مقامات ایران و افغانستان بر سر مساله آب یک رودخانه مرزی مشترک با یکدیگر مذاکره کرده و به توافق رسیدند به سال 1351 بازمی‌گردد، توافقی که در آن سهم ایران از رودخانه مشترک "هیرمند" 35 درصد نسبت به توافق قبلی کاهش یافته و نخست وزیر وقت به سبب آن چند بار تصمیم به استعفا گرفته بود.
اسدالله اعلم، نخست وزیر وقت ایران در این باره در کتاب خاطرات خود نوشته است: «این کابوس مرا در خود فرومی‌برد. مدتی راه رفتم، مدتی فکر کردم، چندین دفعه استعفا از خدمت نوشتم، باز پاره کردم. فکر می‌کردم کار گذشته را استعفای من دوا نمی‌کند».
وی در ادامه خاطراتش، توافق بر سر حق آبه جدید هیرمند را خیانت به کشور توصیف کرده و می‌نویسد: «این خیانت، ده تا پانزده سال دیگر ظاهر می‌شود که من مرده‌ام، ولی مثل این است که یک قطعه گوشت بدن مرا بریده‌اند و پیش چشم من جلوی سگ انداخته‌اند».
عمل نکردن افغانستان به تعهدات آبی در قرارداد تقسیم آب هیرمند
با این همه به گفته کارشناسان ایران، در 16 سال اخیر مفاد معاهده تقسیم آب رودخانه هیرمند به صورت یکطرفه از سوی افغانستان اجرا نشده است، احمد عاقبت بخیر، عضو کمیساریای آب رودخانه هیرمند در این باره به خبرنگار ما گفت: افغانستان 16 سال است که سیلاب‌های غیرقابل کنترل خودش را به عنوان حق آبه ایران جا زده است، این سیلاب‌ها علاوه بر این‌که برای کشاورزی مناسب نیستند بلکه همواره به تاسیسات ما خسارت وارد می‌کند، این کشور بر اساس معاهده باید بدون وقفه، در طول سال آب را از سد کجکی رهاسازی کند ولی آنها تا امروز سیلاب‌های غیرقابل کنترل یکی دوماهه حوضه «ارغنداب» را که ارتباطی به سد کجکی و معاهده تقسیم آب ندارد به عنوان حق آبه جا زده است.
این مسئول هم‌چنین به اقدامات غیرقانونی افغانستان در انسداد دهانه ورودی آب رودخانه هیرمند به ایران نیز خبر داده و گفته که افغانستان در چند کیلومتری مرز ایران، در عرض رودخانه سدی احداث کرده و مانع جریان طبیعی آب شده است.
وی هم‌چنین گفت که افغانستان بر خلاف قانون با ایجاد نهر لشکری، آب را به موازات رودخانه "پریان مشترک" در ایران به سمت "چغانسور"، ولسوالی (شهرستان) "چنگ" و شمال "نیمروز" هدایت کرده است.
افغانستان اما می‌گوید هرگز جلوی آب به ایران را نگرفته است، محمد نور، سفیر این کشور در ایران که در روز جهانی تالاب‌ها به بخش ایرانی تالاب بین‌المللی هامون سفر کرده بود، گفت: خشکسالی در افغانستان سبب کاهش نزولات جوی شده است.
طوایف محلی ساکن در مرز ایران ولی بر خلاف مقامات افغان، می‌گویند که افغانستان علاوه بر این‌که جلوی ورود آب به ایران را گرفته، با ایجاد نهرهای غیرقانونی، آب را از مسیر واقعی‌اش منحرف کرده است.
خسارت خشکسالی در حوضه آبریز هیرمند
حالا اما تنها رود مرزی مشترک ایران و افغانستان که به لحاظ حقوقی معاهده داشته و برای تامین آب شرب و کشاورزی حوضه آبریز هیرمند، توافق در باره آن صروت گرفته، بی‌آب و است و خسارات زیادی در شمال سیستان و بلوچستان برجای گذاشته است.
به گفته یک مقام دولتی در سیستان و بلوچستان، خشکسالی 16 سال اخیر در پنج شهرستان شمالی این استان که حوضه آبریز رودخانه هیرمند است، 3000 میلیارد تومان خسارت در بر داشته است.
رضا نجفی هم‌چنین گفته که 70 هزار بهره‌بردار کشاورزی و 3000 صیاد شاغل در تالاب هامون نیز در این سال‌ها بیکار شده‌اند.
علاوه بر این به گفته محیط زیست و هواشناسی، خشک شدن تالاب هامون سبب بروز پدیده گرد و غبار در استان‌های شرق و جنوب شرقی ایران و برخی ولایات در کشورهای افغانستان و پاکستان شده است، بر اساس نقشه‌های ماهواره‌های هواشناسی، تالاب بین‌المللی هامون در این سال‌ها به چشمه‌های تولید ریزگرد در آسیای مرکزی تبدیل شده و همه ساله دامنه گسترش ریزگردهای آن در حال افزایش است.
هم‌چنین بر اساس گزارش محیط زیست سیستان و بلوچستان، در شش ماهه نخست سال گذشته، تنها شش روز هوای شمال این استان در شرایط سالم قرار داشته و مابقی روزهای وضعیت هوا در شرایط ناسالم و قرار داشته است.
جریان زندگی در بیخ گوش هامون
خشکی تالاب هامون در 16 سال اخیر سبب شده که این تالاب در فهرست تالاب‌های در معرض خطر جهان موسوم به فهرست قرمز یا "مونترو" در کنوانسیون رامسر قرار گیرد.
تالاب بین‌المللی هامون در سال 1971 میلادی در کنوانسیون بین‌المللی رامسر که اکنون 168 کشور جهان در آن عضویت دارند، ثبت شده بود.
این کنوانسیون وظیفه داشته به همراه کشورهای عضو از تالاب‌هایی که اهمیت بین‌المللی داشته‌اند، حفاظت کند، با این وجود اما ایران و افغانستان که در این کنوانسیون عضویت داشته‌اند، نتوانسته‌اند در حفظ این عرصه زیست محیطی موفق عمل کنند.
با این شرایط، قرار است مذاکرات جدید در مساله حق آبه زیست محیطی تالاب هامون انجام پذیرد، تالابی که 30 درصد آن در افغانستان قرار گرفته و در مجموع چند هزار هکتاری هم از دریاچه ارومیه بزرگتر است.
بر اساس معاهده آب رودخانه هیرمند در سال 1318، پنجاه درصد از آورد رودخانه هیرمند سهم ایران بوده است که در معاهده بعدی در سال 1351، سهم ایران از آب این رودخانه به 820 میلیون مترمکعب (یعنی 35 درصد نسبت به قبل) کاهش یافته است.
در هر دو مذاکره آبی اخیر هیچ توافقی برای حق آبه زیست محیطی تالاب هامون صورت نگرفته و تنها حق آبه کشاورزی ایران لحاظ شده است.
