صراط: نکته قابل‌توجه در این جدول آنکه میزان مشارکت در این برنامه براساس جدول از 50هزارتومان تا دومیلیون‌تومان قیمت‌گذاری شده است. البته 50هزارتومان شامل معرفی یک‌دقیقه‌ای در باکسی است که در فاصله زمانی 9:30 تا 11 صبح و 16 تا 17:30 از این شبکه پخش می‌شده است. البته در این جدول یک باکس آگهی رایگان معرفی کتاب یک‌دقیقه‌ای هم دیده می‌شود که بین ساعت 18 تا 21 پخش می‌شده است. این اتفاق در رسانه دولتی ایران یعنی صداوسیما و شبکه جهانی «جام‌جم» رخ داده تا اثبات شود؛ رسانه ملی به مقوله مهم و فرهنگی‌ای مانند کتاب نیز رویکرد کاسبکارانه دارد.
تبلیغ و تشویق یا کسب درآمد؟
برنامه «فصل کتاب» آنطور که در شرایط مشارکت و نحوه پرداخت آن اعلام شده، قرار بوده نوعی برنامه مشارکتی ویژه نمایشگاه بین‌المللی کتاب باشد. پیگیری‌های «شرق» در روزهای گذشته حاکی از آن است که این برنامه، تنها مختص نمایشگاه کتاب نبوده و بنا بر تداوم آن است. نکته جالب اینجاست که این برنامه به‌صورت مشارکتی تولید می‌شود و براساس آن، ناشران با عوامل برنامه قرارداد امضا می‌کنند و برای معرفی کتاب علاوه بر پرداخت هزینه براساس رسم معمول معرفی کتاب دونسخه کتاب برای اجرا‌کنندگان ارسال می‌شود. براساس بند چهار این شرایط، طرف صداوسیمایی، ناشر را ملزم کرده بود که سه‌روز قبل از اجرای برنامه، قرارداد مشارکت را امضا و «مبلغ کل» قرارداد را «تسویه» کند.
براساس جدول و زمانبندی ارسال‌شده به ناشران، این برنامه شامل سه«باکس» در پنج «آیتم» 10تا یک‌دقیقه‌ای است. براساس زمانبندی این برنامه، «تایم A» بین ساعت 18 الی 21 «تایم B » بین ساعات 9:30 تا 11 و 16 تا 17:30 است. آخرین باکس یا «تایم C» بین ساعت 11 الی 15 است. در میان این ساعت‌ها باکسA با توجه به زمان بین ساعت 18 تا 21 که ساعتی است که مخاطبانی در اروپا و آمریکا زمان مناسبی برای دیدن برنامه‌ها دارند مناسب‌ترین زمان است و قیمت‌ها در این باکس از سایر بخش‌ها گران‌تر است. به‌طور خاص در این بخش یک برنامه مستقل پخش زنده با حضور ناشر که به معرفی غرفه و کتاب در نمایشگاه می‌پرداخت در 10دقیقه مبلغی بین یک‌میلیون‌و614هزارتومان و در همین زمان برنامه مستقل زنده با حضور ناشر و گزارش و مصاحبه در غرفه و استفاده از آرم برنامه در استودیو و پکیج عکاسی خبری در غرفه تا دومیلیون‌و751هزارتومان قیمت داشته است. معرفی کتاب در این بخش 75هزارتومان قیمت دارد.
زمان B برنامه‌سازی ردیف اول یک میلیون و250هزارتومان قیمت گذاشته شده بود و ردیف دوم این برنامه که باکس گران‌تری است دومیلیون‌و106هزارتومان قیمت گذاشته شده است. در ساعت C این برنامه مبلغ برنامه‌سازی بین 976هزارتومان و یک‌میلیون‌و689هزارتومان قیمت گذاشته شده است. بخش معرفی کتاب در این بخش مجانی است. اما این تنها برنامه‌ای نیست که برای تبلیغ و معرفی کتاب در آن مبلغی توسط ناشران باید پرداخت شود. شبکه چهارم سیما نیز برنامه‌ای را در حوزه کتاب با نام «کتابنامه» دارد که به گفته برخی ناشران در برابر گفت‌وگو و معرفی کتاب از ناشران مبلغی را دریافت می‌کند.
مهسا ملک‌مرزبان که اجرای آن برنامه را برعهده دارد در گفت‌وگو با «شرق» ضمن تایید این مطلب، گفت: «کتابنامه هزینه خیلی ناچیزی می‌گیرد که شاید یک‌سوم هزینه‌هایی که برنامه فصل کتاب می‌گیرد، نمی‌شود و این برنامه‌های معرفی را در طول روز چهاربار و یک‌بار هم در روز جمعه و جمعا پنج‌بار تکرار می‌کند.» البته کتابنامه نه‌تنها معرفی مبسوطی برای کتاب‌ها دارد که بخشی از کتاب را با امکان ورق‌زدن و خرید در سایت خودش گذاشته و اگر کسی بخواهد کتاب مورد نظر را بخرد از طریق سایت به‌راحتی می‌تواند آن را خریداری کند. از سوی دیگر آنچنان که ملک‌مرزبان می‌گوید: «کتاب‌ها تا حد امکان گزینش می‌شوند و اینطور نیست که هر ناشری پیشنهاد همکاری بدهد کتاب‌هایش معرفی شوند. ناشرهایی که کتاب‌های فرهنگی چاپ می‌کنند یا ناشران شهرستانی تخفیف‌های زیادی می‌گیرند و خود ناشران از این برنامه راضی هستند.»
ملک‌مرزبان همچنین به نکته مهمی اشاره می‌کند؛ اینکه تلویزیون اعتباری برای کتاب ندارد: «تلویزیون فعلا بودجه‌ای برای کتاب ندارد و اگر این برنامه‌ها ادامه دارند به‌خاطر این است که تهیه‌کننده با چنگ و دندان آن را حفظ کرده است. در برنامه‌های روتینی مثل «سیمای خانواده» و «به خانه برمی‌گردیم» که سال‌هاست ادامه پیدا کرده‌اند خود برنامه‌ها اسپانسر می‌گیرند و با زحمت کارشان را ادامه داده‌اند.» او البته یک‌بار دیگر روی این موضوع تاکید می‌کند که تلویزیون تعرفه‌ای ندارد و خود تهیه‌کننده بوده که این قیمت‌ها را داده و هرکس راضی بوده حتما آمده و اگر ناراضی بوده نیامده است. با این حال، ساخت برنامه در قالب رپرتاژ آگهی در حالی در رسانه ملی انجام می‌شود که کتاب جزو کالاهای فرهنگی است و برای تبلیغ آن نباید مبلغی پرداخت. رفتار متناقض صداوسیما در برخورد با برنامه‌های حوزه کتاب هم بخش دیگری از این دست است. تبلیغات کتاب در تلویزیون باید با پرداخت هزینه باشد اما معرفی کتاب و صحبت با خالقان آن در رسانه‌ای مانند رادیو شامل چنین تبصره‌ای نمی‌شود. هرچند برای برنامه‌ای که در حوزه کتاب در رادیو ساخته می‌شود، هزینه ناچیزی اخذ می‌شود. نکته مهم این است که مدیران رادیو دستور اکید داده‌اند که نام ناشر کتاب را در برنامه نگویند. اینکه اگر کسی بخواهد کتاب معرفی‌شده را تهیه کند، چگونه می‌تواند این‌کار را انجام دهد، خود جای تامل دارد.
ناشران: پول نمی‌دهیم
در تماسی که با تهیه‌کننده برنامه «فصل کتاب» داشتیم، او از علاقه ناشران به این برنامه و درخواست حضور در آن گفت. اگرچه نباید از یاد ببریم که جای خالی معرفی و تبلیغ کتاب در رسانه‌ای مانند تلویزیون بسیار مشهود است و چنین برنامه‌هایی می‌تواند به آنها کمک کند. با این حال در تماس با ناشران، آنها گفتند پولی برای معرفی کتاب نمی‌دهند. انتشارات «قدیانی» و «مروارید»، دو ناشری هستند که می‌گویند برای تبلیغ کتاب‌هایشان مبلغی را نمی‌پردازند. محسن باقرزاده، مدیر انتشارات «توس» که درخواست همکاری برنامه فصل کتاب برای او هم فکس شده، به «شرق» می‌گوید: «از تلویزیون به من تلفن کردند که برنامه «کتابنامه» را نگاه می‌کنید؟ گفتم به صورت تصادفی و چون در مورد کتاب است گاهی دیده‌ام. دو‌نفر از همکاران ما آقای موسایی فرهنگ معاصر و آموزگار سخنگوی اتحادیه در برنامه بودند و معرفی کتاب هم پخش می‌شد. چندبار اصرار کردند اگر می‌خواهید، در این برنامه شرکت کنید و کتاب‌هایتان را معرفی کنید. گفتم در ازایش چه درخواستی دارید؟ گفت در ازایش رقمی می‌گیریم. دوهفته قبل از نمایشگاه خانمی زنگ زد و گفت برنامه ویژه‌ای برای ناشران قدیمی داریم و مصاحبه و تصویر از غرفه. دیدم دیگر خیلی وحشتناک است.»
زردشت اخوان‌ثالث، مدیر انتشارات «زمستان» که با چنین درخواستی روبه‌رو نبوده از دردسرهای دیگر حوزه نشر می‌گوید؛ اینکه ناشران حتی اگر بخواهند هم نمی‌توانند به‌دنبال چنین تبلیغاتی بروند: «سراغ ناشران بزرگ می‌روند که سرمایه‌ای دارند. اگر خبر داشتم هم سراغش نمی‌رفتم چون از پسش برنمی‌آمدم. یکسری ناشران آموزشی هستند که خیلی بزرگ شده‌اند و خودشان هم گاهی خبر ندارند که چه غولی شده‌اند مثل {...}. یکسری هم مثل{...} کم‌کم شکل کارتل‌هایی را پیدا کرده‌اند. من خودم را ناشر حساب نمی‌کنم. کسی هستم که با حوصله و سلیقه دارم کارهای پدرم را منتشر می‌کنم و با کمال دقت در حروفچینی و «لی‌اوت» کارهای معدودی را درست پیش می‌برم. آنهایی هم که دقت نمی‌کنند اینقدر دارند که نمی‌دانند با این پول چکار کنند. به من پیشنهاد کرده بودند هرچقدر بخواهی می‌دهیم یک طبقه آپارتمان در اختیارت؛ فقط کتاب‌هایت را با آرم انتشارات ما چاپ کن.»
یوسف علیخانی، مدیر «نشر آموت» هم با اشاره به قیمت‌های بالای هزینه چاپ به «شرق» می‌گوید: «یک کتاب نهایتا در چاپ اول 500هزارتومان سود دارد چاپ دوم حالا شاید اندکی بهتر باشد به‌خاطر اینکه دیگر پول زینک و جلد و اینها را لازم نیست بدهیم. از تیراژ هزاروصدتایی که چاپ می‌کنیم صدتای آن که جزو زواید است صدتا را هم برای روزنامه‌نگارها و دیگران می‌فرستیم و 200 یا 300تا هم در انبار ما می‌ماند. اما مالیاتی که می‌دهیم اندازه همین هزاروصد عدد ضربدر قیمت کتاب‌هاست. یکی از دلایلی که توانسته‌ام نشر را سرپا نگه دارم این است که به‌ازای هر کار ارزشمندی مجبورم دو کار عامه‌پسند دربیاورم و بدون کاغذ و وام و منتفی‌شدن خرید کتاب از طرف ارشاد چاره‌ای جز این نیست.»
تبلیغ و تشویق یا کسب درآمد؟
برنامه «فصل کتاب» آنطور که در شرایط مشارکت و نحوه پرداخت آن اعلام شده، قرار بوده نوعی برنامه مشارکتی ویژه نمایشگاه بین‌المللی کتاب باشد. پیگیری‌های «شرق» در روزهای گذشته حاکی از آن است که این برنامه، تنها مختص نمایشگاه کتاب نبوده و بنا بر تداوم آن است. نکته جالب اینجاست که این برنامه به‌صورت مشارکتی تولید می‌شود و براساس آن، ناشران با عوامل برنامه قرارداد امضا می‌کنند و برای معرفی کتاب علاوه بر پرداخت هزینه براساس رسم معمول معرفی کتاب دونسخه کتاب برای اجرا‌کنندگان ارسال می‌شود. براساس بند چهار این شرایط، طرف صداوسیمایی، ناشر را ملزم کرده بود که سه‌روز قبل از اجرای برنامه، قرارداد مشارکت را امضا و «مبلغ کل» قرارداد را «تسویه» کند.
براساس جدول و زمانبندی ارسال‌شده به ناشران، این برنامه شامل سه«باکس» در پنج «آیتم» 10تا یک‌دقیقه‌ای است. براساس زمانبندی این برنامه، «تایم A» بین ساعت 18 الی 21 «تایم B » بین ساعات 9:30 تا 11 و 16 تا 17:30 است. آخرین باکس یا «تایم C» بین ساعت 11 الی 15 است. در میان این ساعت‌ها باکسA با توجه به زمان بین ساعت 18 تا 21 که ساعتی است که مخاطبانی در اروپا و آمریکا زمان مناسبی برای دیدن برنامه‌ها دارند مناسب‌ترین زمان است و قیمت‌ها در این باکس از سایر بخش‌ها گران‌تر است. به‌طور خاص در این بخش یک برنامه مستقل پخش زنده با حضور ناشر که به معرفی غرفه و کتاب در نمایشگاه می‌پرداخت در 10دقیقه مبلغی بین یک‌میلیون‌و614هزارتومان و در همین زمان برنامه مستقل زنده با حضور ناشر و گزارش و مصاحبه در غرفه و استفاده از آرم برنامه در استودیو و پکیج عکاسی خبری در غرفه تا دومیلیون‌و751هزارتومان قیمت داشته است. معرفی کتاب در این بخش 75هزارتومان قیمت دارد.
زمان B برنامه‌سازی ردیف اول یک میلیون و250هزارتومان قیمت گذاشته شده بود و ردیف دوم این برنامه که باکس گران‌تری است دومیلیون‌و106هزارتومان قیمت گذاشته شده است. در ساعت C این برنامه مبلغ برنامه‌سازی بین 976هزارتومان و یک‌میلیون‌و689هزارتومان قیمت گذاشته شده است. بخش معرفی کتاب در این بخش مجانی است. اما این تنها برنامه‌ای نیست که برای تبلیغ و معرفی کتاب در آن مبلغی توسط ناشران باید پرداخت شود. شبکه چهارم سیما نیز برنامه‌ای را در حوزه کتاب با نام «کتابنامه» دارد که به گفته برخی ناشران در برابر گفت‌وگو و معرفی کتاب از ناشران مبلغی را دریافت می‌کند.
مهسا ملک‌مرزبان که اجرای آن برنامه را برعهده دارد در گفت‌وگو با «شرق» ضمن تایید این مطلب، گفت: «کتابنامه هزینه خیلی ناچیزی می‌گیرد که شاید یک‌سوم هزینه‌هایی که برنامه فصل کتاب می‌گیرد، نمی‌شود و این برنامه‌های معرفی را در طول روز چهاربار و یک‌بار هم در روز جمعه و جمعا پنج‌بار تکرار می‌کند.» البته کتابنامه نه‌تنها معرفی مبسوطی برای کتاب‌ها دارد که بخشی از کتاب را با امکان ورق‌زدن و خرید در سایت خودش گذاشته و اگر کسی بخواهد کتاب مورد نظر را بخرد از طریق سایت به‌راحتی می‌تواند آن را خریداری کند. از سوی دیگر آنچنان که ملک‌مرزبان می‌گوید: «کتاب‌ها تا حد امکان گزینش می‌شوند و اینطور نیست که هر ناشری پیشنهاد همکاری بدهد کتاب‌هایش معرفی شوند. ناشرهایی که کتاب‌های فرهنگی چاپ می‌کنند یا ناشران شهرستانی تخفیف‌های زیادی می‌گیرند و خود ناشران از این برنامه راضی هستند.»
ملک‌مرزبان همچنین به نکته مهمی اشاره می‌کند؛ اینکه تلویزیون اعتباری برای کتاب ندارد: «تلویزیون فعلا بودجه‌ای برای کتاب ندارد و اگر این برنامه‌ها ادامه دارند به‌خاطر این است که تهیه‌کننده با چنگ و دندان آن را حفظ کرده است. در برنامه‌های روتینی مثل «سیمای خانواده» و «به خانه برمی‌گردیم» که سال‌هاست ادامه پیدا کرده‌اند خود برنامه‌ها اسپانسر می‌گیرند و با زحمت کارشان را ادامه داده‌اند.» او البته یک‌بار دیگر روی این موضوع تاکید می‌کند که تلویزیون تعرفه‌ای ندارد و خود تهیه‌کننده بوده که این قیمت‌ها را داده و هرکس راضی بوده حتما آمده و اگر ناراضی بوده نیامده است. با این حال، ساخت برنامه در قالب رپرتاژ آگهی در حالی در رسانه ملی انجام می‌شود که کتاب جزو کالاهای فرهنگی است و برای تبلیغ آن نباید مبلغی پرداخت. رفتار متناقض صداوسیما در برخورد با برنامه‌های حوزه کتاب هم بخش دیگری از این دست است. تبلیغات کتاب در تلویزیون باید با پرداخت هزینه باشد اما معرفی کتاب و صحبت با خالقان آن در رسانه‌ای مانند رادیو شامل چنین تبصره‌ای نمی‌شود. هرچند برای برنامه‌ای که در حوزه کتاب در رادیو ساخته می‌شود، هزینه ناچیزی اخذ می‌شود. نکته مهم این است که مدیران رادیو دستور اکید داده‌اند که نام ناشر کتاب را در برنامه نگویند. اینکه اگر کسی بخواهد کتاب معرفی‌شده را تهیه کند، چگونه می‌تواند این‌کار را انجام دهد، خود جای تامل دارد.
ناشران: پول نمی‌دهیم
در تماسی که با تهیه‌کننده برنامه «فصل کتاب» داشتیم، او از علاقه ناشران به این برنامه و درخواست حضور در آن گفت. اگرچه نباید از یاد ببریم که جای خالی معرفی و تبلیغ کتاب در رسانه‌ای مانند تلویزیون بسیار مشهود است و چنین برنامه‌هایی می‌تواند به آنها کمک کند. با این حال در تماس با ناشران، آنها گفتند پولی برای معرفی کتاب نمی‌دهند. انتشارات «قدیانی» و «مروارید»، دو ناشری هستند که می‌گویند برای تبلیغ کتاب‌هایشان مبلغی را نمی‌پردازند. محسن باقرزاده، مدیر انتشارات «توس» که درخواست همکاری برنامه فصل کتاب برای او هم فکس شده، به «شرق» می‌گوید: «از تلویزیون به من تلفن کردند که برنامه «کتابنامه» را نگاه می‌کنید؟ گفتم به صورت تصادفی و چون در مورد کتاب است گاهی دیده‌ام. دو‌نفر از همکاران ما آقای موسایی فرهنگ معاصر و آموزگار سخنگوی اتحادیه در برنامه بودند و معرفی کتاب هم پخش می‌شد. چندبار اصرار کردند اگر می‌خواهید، در این برنامه شرکت کنید و کتاب‌هایتان را معرفی کنید. گفتم در ازایش چه درخواستی دارید؟ گفت در ازایش رقمی می‌گیریم. دوهفته قبل از نمایشگاه خانمی زنگ زد و گفت برنامه ویژه‌ای برای ناشران قدیمی داریم و مصاحبه و تصویر از غرفه. دیدم دیگر خیلی وحشتناک است.»
زردشت اخوان‌ثالث، مدیر انتشارات «زمستان» که با چنین درخواستی روبه‌رو نبوده از دردسرهای دیگر حوزه نشر می‌گوید؛ اینکه ناشران حتی اگر بخواهند هم نمی‌توانند به‌دنبال چنین تبلیغاتی بروند: «سراغ ناشران بزرگ می‌روند که سرمایه‌ای دارند. اگر خبر داشتم هم سراغش نمی‌رفتم چون از پسش برنمی‌آمدم. یکسری ناشران آموزشی هستند که خیلی بزرگ شده‌اند و خودشان هم گاهی خبر ندارند که چه غولی شده‌اند مثل {...}. یکسری هم مثل{...} کم‌کم شکل کارتل‌هایی را پیدا کرده‌اند. من خودم را ناشر حساب نمی‌کنم. کسی هستم که با حوصله و سلیقه دارم کارهای پدرم را منتشر می‌کنم و با کمال دقت در حروفچینی و «لی‌اوت» کارهای معدودی را درست پیش می‌برم. آنهایی هم که دقت نمی‌کنند اینقدر دارند که نمی‌دانند با این پول چکار کنند. به من پیشنهاد کرده بودند هرچقدر بخواهی می‌دهیم یک طبقه آپارتمان در اختیارت؛ فقط کتاب‌هایت را با آرم انتشارات ما چاپ کن.»
یوسف علیخانی، مدیر «نشر آموت» هم با اشاره به قیمت‌های بالای هزینه چاپ به «شرق» می‌گوید: «یک کتاب نهایتا در چاپ اول 500هزارتومان سود دارد چاپ دوم حالا شاید اندکی بهتر باشد به‌خاطر اینکه دیگر پول زینک و جلد و اینها را لازم نیست بدهیم. از تیراژ هزاروصدتایی که چاپ می‌کنیم صدتای آن که جزو زواید است صدتا را هم برای روزنامه‌نگارها و دیگران می‌فرستیم و 200 یا 300تا هم در انبار ما می‌ماند. اما مالیاتی که می‌دهیم اندازه همین هزاروصد عدد ضربدر قیمت کتاب‌هاست. یکی از دلایلی که توانسته‌ام نشر را سرپا نگه دارم این است که به‌ازای هر کار ارزشمندی مجبورم دو کار عامه‌پسند دربیاورم و بدون کاغذ و وام و منتفی‌شدن خرید کتاب از طرف ارشاد چاره‌ای جز این نیست.»
