دکتر دونا خوان، عضو هیات رئیسه برنامه حفاظت از گاوهای دریایی سازمان ملل، یکی از متخصصانی است که سال‌هاست روی مهاجرت و تغییرات جمعیتی گاوهای دریایی بخصوص در محدوده خلیج فارس و دریای عمان مطالعه می‌کند. روزنامه جام‌جم طی مصاحبه اختصاصی با او گوشه‌ای از تحقیقات خوان ـ که زیرنظر برنامه محیط زیست سازمان ملل انجام می‌شود ـ را برای خوانندگان تشریح می‌کند.
خیلی خوشبینانه، تعداد گاوهای دریایی خلیج فارس را چه تعداد تخمین می‌زنید؟
تحقیقات نشان داده است خلیج فارس و دریای سرخ، میزبان بیشتر از 7000 دوگونگ یا گاودریایی هستند و این به آن معناست که بزرگ‌ترین جمعیت دوگونگ‌ها در خارج از آب‌های استرالیا در این مناطق وجود دارد. برآورد پژوهشگران مجموعه UNEP یا همان برنامه محیط زیست سازمان ملل،تعداد دوگونگ‌های خلیج فارس را 5700 مورد تخمین زده است. حدود 40 درصد از این جمعیت نیز در آب‌های ابوظبی، یکی از شیخ‌نشین‌های امارات متحده عربی گزارش شده و دقیقا همین مساله است که تلاش‌های جهانی برای حفاظت از گاوهای دریایی را خصوصا در این منطقه، معنادار ساخته است.
چرا دوگونگ‌های بالغ همیشه در راس توجه طرح‌های حفاظتی قرار دارند؟
دوگونگ‌ها موجوداتی با طول عمر زیاد هستند، اما در مقایسه با سایر پستانداران آبزی پروسه زادآوری آنها بسیار کند و آهسته است. حفاظت از دوگونگ‌های بالغ نیز دقیقا از این بعد اهمیت دارد که می‌تواند ضامن حفظ و بقای یک جمعیت پایدار و ثابت باشد.
مهم‌ترین مساله‌ای که گاوهای دریایی را در محدوده مناطق حفاظت شده تهدید می‌کند، چیست؟
مهم‌ترین علت مرگ گاوهای دریایی در این منطقه، صید اتفاقی بالاخص در تورهای غیرقانونی یا حتی تورهایی است که اکنون بلااستفاده باقی مانده‌اند. برخورد با کشتی‌ها و لنچ‌ها نیز اغلب پیامدهای جدی همراه دارد. بعلاوه فعالیت‌های ساحلی ازجمله لایروبی و خاکریزی ـ که به بر هم زدن شرایط زیستگاه منجر می‌شود ـ تاثیرات بسزایی در افزایش تعداد تلفات این پستانداران آبزی داشته است.
آیا هیچ اطلاعاتی از تاثیر بلوم‌های جلبکی و کشند سرخ بر جمعیت گاوهای دریایی در این منطقه وجود دارد؟
تاثیر بلوم‌های جلبکی و کشند سرخ تاکنون نه فقط روی گاوهای دریایی بلکه روی هیچ پستاندار وحشی آبزی دیگری خصوصا در این منطقه به طور دقیق مورد مطالعه قرار نگرفته است. جلبک‌ها معمولا به صورت کاملا طبیعی در منابع آبی ازجمله دریاچه‌ها و خلیج‌ها وجود دارند. چنانچه مواد مغذی مورد نیاز آنها از جمله فسفر و ازت به هر دلیل در آب زیاد شود، رشد جلبک‌ها نیز شتاب بیشتری خواهد گرفت. در برخی شرایط رشد به حدی سریع است که جلبک‌ها همچون توده‌ای سطح آب را می‌پوشانند و مانع از رسیدن نور به بخش‌های زیرین می‌شوند و این مساله می‌تواند بشدت حیات آبزیان را تهدید کند.
توده‌های جلبکی را از نظر علمی اصطلاحا به نام بلوم جلبکی می‌شناسند و از این پدیده نیز با عنوان شکوفایی یا اوتریفیکاسیون یاد می‌شود. زمانی که غلظت جلبک در آب خیلی زیاد می‌شود، بلوم‌ها می‌توانند باعث تغییر رنگ آب شوند. گاهی اوقات بلوم‌های جلبکی خطرناک را کشند سرخ می‌نامند که البته اشتباه است چرا که برخی از انواع بلوم‌های جلبکی خطرناک به هیچ وجه رنگ آب را قرمز نمی‌کنند. کشند سرخ پدیده‌ای است که نه تنها حیات دریایی از جمله زیست بوم‌های مرجانی، مزارع پرورش میگو، ماهیان، پرندگان و پستاندارانی همچون گاوهای دریایی را در معرض خطر قرار می‌دهد بلکه برای سلامت انسان‌ها و خصوصا شناگران نیز مضر است.
آیا دانشمندان تاکنون فسیلی از گاوهای دریایی در خلیج فارس پیدا کرده‌اند؟
مطالعاتی در این باره از سوی باستان‌شناسان انجام شده، اما پژوهشگران در مطالعاتی که برای تعیین تاریخچه حیات گاوهای دریایی در این منطقه انجام داده‌اند، صرفا روی فسیل‌ها تکیه نکرده‌اند. انجام تحقیقات محلی هرچه بیشتر، نظارت دقیق بر رفتار و از آن مهم‌تر ارزیابی گذشته و حال زیستگاه، ازجمله مواردی است که می‌تواند معرف تاریخچه حیات گونه‌های مختلف باشد.
آیا تاکنون تحقیقات ژنتیکی روی گاوهای دریایی این منطقه انجام شده که احتمال اختلالات یا حتی تداخل‌های ژنتیک را مشخص کند؟
برنامه حفاظت از گاوهای دریایی کنوانسیون بن مطالعات ژنتیکی را در دست انجام دارد که در آینده می‌تواند ساختار جمعیتی یا حتی قرابت خویشاوندی را درباره جمعیت دوگونگ‌ها بهتر تشریح کند.
راهکار برنامه محیط زیست سازمان ملل برای حفاظت از جمعیت گاوهای دریایی این منطقه چیست؟ آیا طرح‌های مشارکتی خاصی در این زمینه تعریف شده است؟
گاوهای دریایی سال 1388 ه.ش و براساس آخرین ارزیابی‌های انجام شده، در رده آسیب‌پذیر فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی جای گرفتند. این مساله نشان می‌دهد که جمعیت این گونه در حیات وحش زمانی نه‌چندان بعید با خطر انقراض جدی مواجه خواهد شد. همین مساله باعث شد برنامه حفاظت از گاوهای دریایی کنوانسیون بن، دوگونگ‌ها را در پیوست شماره دو خود قرار دهد. فعالیت بین‌المللی که به منظور حفاظت از این‌گونه انجام می‌شود، قطعا می‌تواند برای حفظ جمعیت آنها موثر باشد، اما فعالیت مشارکتی شامل کل قلمرو مهاجرتی این‌گونه می‌شود. نشست‌های بین‌المللی که در سال‌های گذشته انجام شد، دقیقا به‌منظور تبیین طرح‌های مدیریتی و برای حفاظت هرچه بهتر از این‌گونه بود. استرالیا و تایلند در این زمینه قدم‌های بسیار مثبتی برداشته‌اند. سال 1384ه.ش. و سال بعد از آن، دو نشست بین دولتی در بانکوک، تایلند، تحت نظارت برنامه حفاظت از دوگونگ‌ها انجام شد که دستاوردهای مثبتی همراه داشت. سومین نشست نیز سال 1386 ه.ش. در ابوظبی، امارات متحده عربی انجام شد که طی آن توافقات و مذاکرات جدید ارائه شد.
همه مسائلی که مطرح کردید برنامه‌ها و توافقات بین‌المللی بودند، اما تحقیقاتی که در خلیج فارس و دریای عمان دنبال می‌شود، مشخصا بر چه مواردی تاکید دارد؟
یکی از برجسته‌ترین و پیشرفته‌ترین تحقیقاتی که در این منطقه دنبال می‌شود، مطالعات میدانی هوایی است که هدف از آن برآورد جمعیت دوگونگ‌هاست. ردیاب‌های ماهواره‌ای یکی از بهترین روش‌ها برای درک بهتر بیولوژی گاوهای دریایی از جمله نحوه مهاجرت آنهاست. بعلاوه همان‌طور که اشاره کردید، مطالعات ژنتیک نیز در دستورکار است که در تشخیص وضع ساختار جمعیتی کمک موثری خواهد بود.
از دید شما اجرای چه نوع طرح‌هایی در محدوده خلیج فارس و دریای عمان ضروری تر است؟
در این منطقه نخست باید طرح‌های مقدماتی نظیر تعیین میزان فراوانی و پراکنش به سرانجام برسد و شناخت بهتر خطراتی که گاوهای دریایی را تهدید می‌کند نیز از گام‌های اساسی است. گاوهای دریایی تنها عضو راسته گاوهای دریایی در ایران هستند. اما از بعد تنوع زیستی ارزش آنها صرفا محدود به یک عضو معمولی از یک راسته یا حتی یک خانواده نیست. این پستاندار آبزی می‌تواند شاهدی معتبر از وضع سلامت اکوسیستم‌های آبی و اهمیت حفاظت از زنجیره‌های به هم پیوسته طبیعی باشد. گاوهای دریایی که در رده آسیب‌پذیر فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی قرار دارند، برای بقا نیازمند شناخت و اعمال طرح‌های حفاظتی جدی و مستمر هستند.
