صراط: از روزی که حسن روحانی به تهران برگشته، دشواری های دیپلماسی تازه در حال نشان دادن خود است. تا وقتی رییس جمهور در نیویورک بود، هم ایران و امریکا تلاش می کردند به نحو محسوسی فضا را مثبت جلوه بدهند.ایرادی هم نداشت.
اگر فرض را بر این بگذاریم که یکی از هدف های اصلی سفر روحانی به امریکا دیپلماسی عمومی، اصلاح وجهه ایران در جهان و سخت تر کردن کار برای صهیونیست ها در تهدیدنمایی ایران بوده، می توان گفت که این هدف تا حدود زیادی با موفقیت برآورده شده است. به همین دلیل هم هست که نتانیاهو تا این حد عصبانی است و تلاش می کند هر طور شده جامعه جهانی را متقاعد کند که چیزی برای امیدواری وجود ندارد.
اما دیپلماسی عمومی همه کار نیست. سفر روحانی به نیویوک دو جنبه دیگر هم داشته که وقتی آنها را در کنار دیپلماسی عمومی این سفر قرار بدهیم، آن وقت در موقعیتی خواهیم بود که بتوان ادعا کرد یک ارزیابی کم و بیش کامل در اختیار داریم.
جنبه دوم، دیپلماسی رسمی بوده که بی شک نقطه عطف آن دیدار محمد جواد ظریف با وزرای خارجه 1+5 و مهم تر از آن دیدار نیم ساعته و خصوصی او با جان کری بوده است.
جنبه سوم هم دیپلماسی پنهان یا همان دیپلماسی مسیر 2 است. این نوشته فقط درباره دیپلماسی رسمی بحث می کند و دیپلماسی مسیر 2 را در مقاله ای جداگانه ارزیابی خواهیم کرد.
مهم ترین مسئله درباره دیپلماسی رسمی هسته ای در نیویورک این است که ما هنوز نمی دانیم ظریف در دیدار خود با 1+5 دقیقا چه پیشنهادی را روی میز گذاشته است ولی این مقدار روشن است که مقام های امریکایی از آن روز به بعد تلاش کرده اند فضا را کم تنش نگه داشته و بلکه اندکی خوش بینی به آن تزریق کنند.
در حوزه دیپلماسی رسمی دو بحران جدی وجود دارد. نخست جبهه بندی است که بی شک سعودی ها و اسراییل در مقابل ایده ها و ابتکارات ایران به خرج خواهند داد. بحرانی شدن روابط دولت و کنگره امریکا بر سر قانون بودجه غیر مترقبه ترین بدشانسی است که می توانست در مقطع فعلی رخ بدهد چرا که این امر می تواند مستقیما بر همکاری دولت و کنگره در هر موضوع دیگری از جمله موضوع ایران هم اثر بگذارد.
امریکا اگر خواهان پیشرفت دیپلماسی با ایران است یا باید سعودی و اسراییل و کنگره را متقاعد کرده و با خود همراه کند یا اینکه آنها را نادیده بگیرد. از طرف دیگر، جان کری بوضوح درخواست های قبلی از ایران را تعدیل کرده و پیشنهادی روی میز گذاشته است که نه شباهتی به درخواست های اسراییل از ایران دارد و نه حتی –آنگونه که مقام های غربی قبلا گفته بودند- تکرار پیشنهاد آلماتی است.
کری پنج شنبه گذشته در گفت وگویی با سی بی اس از ایران خواست اجازه بازرسی از فردو را بدهد، پروتکل الحاقی را اجرا کند و سطح غنی سازی خود را از 20 به 5 درصد کاهش بدهد.
این درخواست ها فاصله ای معنا دار با درخواست های 4 گانه اسراییل مبنی بر توقف غنی سازی، تعطیلی فردو، خروج مواد و تعطیلی راکتور اراک دارد. آنچه کری گفته حتی شبیه پیشنهاد آلماتی هم نیست. گروه 1+5 در آلماتی از ایران خواسته بود مواد 20 درصد خود را اکسید کند، از آمادگی فردو بکاهد و غنی سازی 20 درصد را متوقف کند. تنها نقطه اشتراک این درخواست ها توقف غنی سازی 20 درصد است ولی در بقیه موارد چند تفاوت اساسی وجود دارد:
1- کری اکنون به طور رسمی پذیرفته است که ایران می تواند در سطح پایین غنی سازی کند. این امری است که تا کنون هر گز به طور رسمی از سوی امریکایی ها ابراز نشده بود. امریکایی ها تا کنون همواره و به طور کلاسیک از عبارت «فناوری صلح آمیز هسته ای» برای توصیف آنچه نهایتا خواهند پذیرفت استفاده می کردند که دقیقا به معنای تعطیلی غنی سازی –به عنوان یک بخش دارای کاربرد دوگانه- در برنامه هسته ای ایران بوده است. اما اکنون کری به صراحت از غنی سازی نام برده و این نشان می دهد که چیزی در موضع امریکا در حال تغییر است.
2- دومین مسئله این است که ایده اسراییل درباره کنترل برنامه هسته ای ایران ترکیبی از شفافیت (به منظور عدم انحراف) و برچیدن بخشی از برنامه (به منظور نرسیدن ایران به نقطه فرار) است. اما ایده ای که کری پیشنهاد کرده فقط روی شفافیت تمرکز کرده و عملا اینگونه القا می کند که کری عقیده دارد برای رفع نگرانی درباره فرار هسته ای هم همین شفافیت کافی است و نیازی به برچیدن هیچ بخشی از برنامه نیست.
پرسشی که اکنون وجود دارد این است که وقتی به 23 مهر برسیم آیا امریکا همان مواضع کری را تکرار خواهد کرد یا اینکه نتانیاهو موفق شده در چند روز حضور خود در امریکا موضع امریکایی ها را تغییر بدهد؟
تا آنجا که به ایران مربوط است اگر مذاکرات بر مفهوم شفافیت و مطمئن شدن غرب از اینکه ایران تا کنون سلاح هسته ای نساخته و از این پس نیز نخواهد ساخت متمرکز شود، امکان رسیدن به توافق کاملا وجود دارد. در واقع تا امروز هم مسئله اصلی این بوده است که ایران عقیده داشته مسئله واقعی غرب نگرانی از صلح آمیز بودن –و ماندن- برنامه هسته ای ایران نیست والا امکان حل این مسئله به سرعت و سادگی وجود داشته است.
دومین بحران در حوزه دیپلماسی رسمی اما چیزی است که می توان آنرا ترجمه کلیات به جزئیات و لحن به عمل خواند. هم طرف ایرانی و هم کاترین اشتون اعلام کرده اند که روز 23 مهر تمرکز اصلی خود را بر تعیین جزئیات اقداماتی که هر یک از دو طرف باید انجام بدهد قرار خواهند داد.
اظهارات عباس عراقچی معاون وزیر خارجه و عضو تیم مذاکره کننده ایران در روز یکشنبه گذشته حکایت از آن داشت که ایران همچنان ایده تدوین یک مدالیته که همین اول کار مسیر را تا انتها روشن کرده و گام های هر یک از دو طرف را با یک چارچوب زمان بندی خاص تعریف کند، را در دستور کار دارد.
از طرف غربی ها نشانه ای دیده نشده است که آنها هم مایل به تدوین یک مدالیته مذاکراتی در ابتدای کار بوده و آمادگی لازم درون گروه 1+5 را برای آن ایجاد کرده باشند.
قرائن بیشتر نشان دهنده آن است که طرف غربی حتی اگر درباره یک مدالیته کامل بحث کند بیشتر روی گام اول متمرکز خواهد بود و تلاش خواهد کرد برخی از فوری ترین نگرانی های خود را در همان گام اول رفع کند. از این منظر، یک ایده بدبینانه این است که فرض کنیم آنچه جان کری گفته در واقع توصیف گام اول درخواستی امریکا از ایران بوده نه توصیف کل مسیر و همه آنچه که از ایران می خواهند. اگر اینطور باشد شانس پیشرفت دیپلماسی کاهش خواهد یافت.
اگر امریکا – مانند مدل پیشنهاد بغداد- فقط روی گام اول متمرکز باشد معنای آن این است که در گام اول تحریم ها به طور جدی و معنا دار –خصوصا در حوزه نفت و بانک- لغو نخواهد شد و امریکا تحریم های اساسی علیه ایران به عنوان برگ چانه زنی خود در گام های بعدی نگه خواهد داشت. این رویه دقیقا تکرار تجربه پیشین در مذاکرات آلماتی و بغداد است و بسیار بعید است که به هیچ نتیجه ای برسد چرا که از دید ایران این فرآیند هیچ معنایی جز اجابت مهم ترین نگرانی های غرب در ازای هیچ ندارد.
ظاهرا باید تا 23 مهر صبر کرد تا ببینیم که امریکا دقیقا چه چیزی روی میز می گذارد. واقعیت این است که اگر مذاکرات در روز 23 مهر پیشرفت محسوسی رو به جلو نکند، حرکت دادن دیپلماسی پس از آن بسیار دشوار خواهد شد. غرب باید در این مدت به دشوار ترین سوال تاریخ دیپلماسی هسته ای با ایران پاسخ بدهد. آیا در حالی که ایران تحت نظارت و در سطح پایین غنی سازی می کند، آمادگی به صفر رساندن تحریم ها وجود دارد؟
