توصیه‌های رفتاردرمانی از امام رضا(ع)

در علم رفتار درمانی مضامین مختلفی برای اصلاح و تقویت روحیات آدمی وجود دارد. در باورهای رفتارشناسی اعتماد به نفس، یکی از ویژگی های بسیار مهم، برای یک شخصیت سالم است و فقدان آن یک ضعف شخصیتی جدی تلقی می شود که برای بهبود و پرورش آن باید مصمم شد و اقدام کرد.یکی از راههای تقویت اعتماد به نفس پرورش احساس باورهای مثبت در خود است.در این زمینه امام رضاعلیه السلام می فرماید: « أَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللّهِ، فَإِنَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّهُ بِاللّهِ کانَ عِنْدَ ظَنِّهِ وَ مَنْ رَضِىَ بِالْقَلیلِ مِنَ الرِّزْقِ قُبِلَ مِنْهُ الْیَسیرُ مِنَ الْعَمَلِ. وَ مَنْ رَضِىَ بِالْیَسیرِ مِنَ الْحَلالِ خَفَّتْ مَؤُونَتُهُ وَ نُعِّمَ أَهْلُهُ وَ بَصَّرَهُ اللّهُ دارَ الدُّنْیا وَ دَواءَها وَ أَخْرَجَهُ مِنْها سالِمًا إِلى دارِالسَّلامِ »؛ به خداوند خوشبین باش، زیرا هر که به خدا خوشبین باشد، خدا با گمانِ خوشِ او همراه است، و هر که به رزق و روزى اندک خشنودباشد، خداوند به کردار اندک او خشنود باشد، و هر که به اندک از روزى حلال خشنود باشد، بارش سبک و خانواده اش در نعمت باشد و خداوند او را به درد دنیا و دوایش بینا سازد و او را از دنیا به سلامت به دارالسّلامِ بهشت رساند. (1)

از طرفی دیگر چه در خانواده و چه در جامعه، مهرورزی و محبت و شیوه رفتاری در بیان آن، نشان سلامت عقلی و رفتاری است. امام رضا علیه السلام در بیانی حکیمانه می فرماید:: " التودُّد إلى الناس نصفُ العقل " مهرورزی با مردم نیمی از عقل است.(2)

اما اینکه می گویند: «نیمی» از عقل است به این جهت است که محبت نیز جدای از عقل و وجدان فطری، کاری است زشت و آلوده. به عنوان مثل محبت به خائن و منافق دیگر نشانه خردمندی نیست. پس در اینگونه احادیث که از تعابیری همچون «نیمی از خرد است» «نیمی از ایمان است» استفاده شده است در واقع ضمن اشاره به اصالت عقلی آن صفت (مثل محبت و مهرورزی) تذکر به شیوه استفاده آن نیز ملحوظ گردیده است.

یکی از شیوه های مهم در رفتار درمانی تعیین الگو و الگو سازی و نیز پیروی از الگوهاست. امام رضا علیه السلام بهترین الگو را اهل بیت علیهم السلام دانسته اند. آن حضرت می فرماید: إنّ النّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لَاتَّبَعُونا. اگر مردم زیبایی‌های سخنان ما را می‌شناختند، بی‌شک از ما پیروی می‌کردند. (3)

رفتارشناسی مقدمه ای است برای خودشناسی و خودشناسی عاملی است برای اصلاح روشهای اخلاقی و منشهای شخصیتی. از اینرو در معارف اسلامی ما به آن مراقبه و محاسبه نفس دعوت شده ایم . امام رضا علیه السلام در بیانی زیبا می فرماید: من حاسَبَ نَفسَهُ رَبَحَ وَمَن غَفَلَ عَنهَا خَسِر؛ آن کسى که نفسش را محاسبه کند، سود برده است و آن کسى که از محاسبه نفس غافل بماند، زیان دیده است.(4)

تشویق قابلیت ها، توانمندی ها و رفتار های مثبت همواره یکی از راههای بهبود رفتار و کمک به اصلاح وضعیت درون مطرح بوده است که به ایجاد انگیزه و شوق و نیز موفقیت فرد می انجامد. این‏شیوه هم مورد توجه حضرت رضا(ع) بوده است. زکریا بن آدم مى‏گوید: خدمت امام رضا(ع)بودم که حضرت جواد(ع) را نزد ما آوردند. او، که حدود چهار ساله بود، دستهارا بر زمین نهاد و سرش را به طرف آسمان بلند کرد و به فکر فرو رفت. امام‏رضا(ع) به او فرمود: جانم به فدایت ‏باد، در چه موضوعى چنین اندیشه مى‏کنى؟ فرمود: در آنچه نسبت‏به‏مادرم فاطمه(س) انجام داده‏اند. سپس امام رضا(ع) او را تشویق کرده و به خود نزدیک ساخت، بین دو چشمش را بوسید و فرمود: پدر و مادرم به‏فدایت‏باد، تو براى امامت‏شایستگى دارى.

امام رضا علیه السلام همچنین با واگذاردن مسوولیتها به‏ امام جواد (ع) قدرت مدیریت و رهبرى را در او تقویت می کرد. امام هشتم(ع)، هنگامى که درمدینه بود، اداره امور خویش را عملا به فرزندش وا نهاد و حضرت جواد(ع)، بااینکه کودک و نوجوان بود، به خوبى از عهده این امر برآمد. حنان بن سدیر مى‏گوید: ... پیوسته حضرت جواد(ع) با اینکه کودک و نوجوان بود، اداره امورحضرت رضا(ع) را در مدینه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهى مى‏کرد وهیچ یک از خدمتگزاران با وى مخالفت نمى‏کرد.

یکی دیگر از جنبه های رفتار درمانی تقویت روحیه خوشرفتاری ، مردمداری و دوست داشتن دیگران است. از کتاب فقه الرضا روایت رسیده که امام رضا (ع) فرمود : نگاه کن به کسى که از تو در قدرت پائین ‏تر است و نگاه نکن به کسى که بالاتر از تو است، این عمل براى تو شایسته ‏تر است و بیشتر سزاوار افزایش نعمت می شوى ، بدان عمل دائم کم با یقین و بینش در نزد خدا بهتر است از عمل زیاد بدون یقین و با کوشش ، بدان ورعى سودمندتر از ترک کارهاى حرام و خوددارى از آزار مؤمنین نیست، و هیچ زندگى گواراتر از اخلاق خوب نیست و مالى سودمندتر از قناعت و نادانى زیان‏ دارتر از خودپسندى نیست. (5)

همچنین روایت شده است که مردى به حضرت رضا علیه السّلام عرضکرد که اندازه‏ ى حُسن خلق چقدر است؟ فرمود همان را که براى خودت از مردم انتظار دارى همان را براى مردم بگوئى ، سپس عرضکرد پس اندازه‏ ى توکل چقدر است؟ فرمود به جز از خدا از هیچ کس نترسى ، عرضکرد من دوست دارم بدانم که شما مرا چقدر دوست دارى فرمود: مراجعه ‏ى به دلت کن به بین تو مرا چقدر دوست دارى من هم همان اندازه تو را دوست دارم.(6)

پانوشتها:

1. تحف العقول، ص 472

2. تحف العقول ، باب ما روی عن الامام علی بن موسى الرضا ( علیه السَّلام ) .

3. معانی الأخبار، ص 180

4. بحار الأنوار، ج 78، ص 352، باب 26، ح 9

5. بحارالانوار جلد 17 صفحه 296

6. ارشاد القلوب جلد 1 صفحه325